آدرس ایمیل خود را وارد نمایید
ثبت
پیام خود را بنویسید
دوره ۷، شماره ۱ - ( فصلنامه تخصصی انجمن ارگونومی و مهندسی عوامل انسانی ایران ۱۳۹۸ )
جلد ۷ شماره ۱ صفحات ۱۹-۱۰ |
برگشت به فهرست نسخه ها
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Javadi R, Rasouli M, Hasani J. Designing the Questionnaire of Teachers’ Work Life Quality. Iran J Ergon 2019; 7 (1) :10-19
URL: http://journal.iehfs.ir/article-1-571-fa.html
URL: http://journal.iehfs.ir/article-1-571-fa.html
جوادی رحم خدا، رسولی محسن، حسنی جعفر. طراحی پرسشنامه کیفیت زندگی کاری معلمان. مجله ارگونومی. ۱۳۹۸; ۷ (۱) :۱۰-۱۹
رحم خدا جوادی*۱ 
، محسن رسولی۲ ، جعفر حسنی۳
، محسن رسولی۲ ، جعفر حسنی۳
۱- دکترای مشاوره، گروه مشاوره، دانشکده روان‌شناسی و علوم تربیتی، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران ، rjavadi56@gmail.com
۲- استادیار، گروه مشاوره، دانشکده روان‌شناسی و علوم تربیتی، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران
۳- دانشیار، گروه روان‌شناسی، دانشکده روان‌شناسی و علوم تربیتی، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران
۲- استادیار، گروه مشاوره، دانشکده روان‌شناسی و علوم تربیتی، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران
۳- دانشیار، گروه روان‌شناسی، دانشکده روان‌شناسی و علوم تربیتی، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران
متن کامل [PDF 347 kb]
(۱۷۷۴۰ دریافت)
| چکیده (HTML) (13603 مشاهده)
کیفیت زندگی کاری (quality of work life) معلمان به عنوان شاخصی مؤثر در آموزش‌وپرورش توجه مجریان و پژوهشگران تعلیم‌و‌تربیت را به خود جلب کرده است ]1[. کیفیت زندگی کاری مفهومی چندبعدی است که نه‌تنها شامل عوامل مربوط به شغل مثل رضایت شغلی، رضایت از پرداخت و روابط با همکاران است، بلکه عوامل کلی‌تر مثل رضایت از زندگی، بهزیستی و احساسات عمومی‌تر را نیز در بر می‌گیرد ]2.[
تعداد اندکی ابزار اندازه‌گیری کیفیت زندگی کاری وجود دارد و آنهایی هم که هست شواهد کمی برای اعتبار و روایی دارد. Walton اولین و مشهورترین فردی است که مؤلفه‌های کیفیت زندگی کاری را طبقه‌بندی کرد. او به هشت متغیر اصلی برای سنجش کیفیت زندگی کاری توجه کرد: پرداخت منصفانه و کافی، شرایط کاری ایمن و بهداشتی، فرصت مناسب برای توسعه قابلیت‌های انسانی، فرصت مناسب برای رشد و امنیت مدام، اهمیت کار در جامعه، قانونمندی کار و تناسب اجتماعی ]3.[ در مقیاس کیفیت زندگی مرتبط با کار (Work Related Quality Of Life Scale) شش عامل اصلی برای تبیین کیفیت زندگی کاری افراد وجود دارد. این شش خرده‌مقیاس عبارت‌اند از: رضایت شغلی و حرفه‌ای، شرایط کاری، بهزیستی کلی، تداخل کار ـ خانواده، استرس در کار و کنترل در کار]4.[
در پژوهش‌های پیشین بر مؤلفه‌های متفاوتی به عنوان شاخص‌های مهم یا سازنده کیفیت زندگی کاری معلمان تأکید شده است. در پژوهش Yongو Lu بی‌توازنی بین درآمد و ساعات کار، مراقبت از خانواده، اوقات فراغت و مسائلی مثل محیط فیزیکی ـ آموزشی فقیر، مدیریت و مشارکت دموکراتیک محدود و شانس کم در ارتقای شغلی در کاهش سطح کیفیت زندگی کاری معلمان چینی مؤثر بوده است ]5.[ نتایج پژوهش Arif و Liyas نشان می‌دهد که ارزش ادراک‌شده کار، جو کاری، توازن کار و زندگی و رضایت از روابط در زندگی عوامل اصلی شکل‌دهنده ادراک معلمان پاکستانی از کیفیت زندگی کاری بودند]6 [. Naderlou و Yaghmai در پژوهشی کیفی با مصاحبه از معلمانی که کودکانی با نیازهای ویژه داشتند به این نتیجه رسیدند که مفهوم کیفیت زندگی کاری معلمان مدارس استثنایی شهر زنجان هفت درون‌مایه روابط در محل کار، تعامل با دانش‌آموزان، ارتقا و مشارکت شغلی، رضایت شغلی، موانع شغلی، قوانین و جایگاه شغلی و عملکرد کاری را دارد ]7.[
مروری بر شاخص‌های کیفیت زندگی کاری معلمان در ادبیات سازمانی، این مؤلفه‌ها را آشکارمی کند: احترام، مشارکت در تصمیم‌گیری، تعاملات حرفه‌ای برانگیزاننده و مکرر با همکاران، ساختارها و روش‌هایی که در بالا بردن حس کارآمدی مؤثرند، فرصت کسب و به‌کاربستن دانش، مهارت و تخصص و هماهنگی بین اهداف شخصی و اهداف مدرسه ]12-8[. با وجود آن‌که مؤلفه‌ها و شاخص‌های تجربی متعددی برای کیفیت زندگی کاری در متون و مقالات زیادی مشخص شده، ولی مستندات ناچیزی در مورد این‌که کیفیت زندگی کاری معلمان ایرانی شامل کدام‌یک از این شاخص‌ها می‌شود، وجود دارد.
همچنین پژوهش‌هایی که در خصوص کیفیت زندگی کاری در کشورمان انجام شده بیشتر از نوع همبستگی بین دو یا چند متغیر بوده و مقیاس‌هایی را به کار برده‌اند که در بافت فرهنگی ـ اجتماعی دیگر کشورها طراحی و ساخته شده و به بسترهای شغلی، تجارب شخصی و دیدگاه معلمان ایرانی توجه نشده است. پژوهش در زمینه کیفیت زندگی کاری معلمان ایرانی با موانعی مثل نداشتن صراحت و شفافیت در سازه کیفیت زندگی کاری، دردسترسنبودن شاخص‌های کیفیت زندگی کاری و فقدان مقیاسی برای اندازه‌گیری معتبر کیفیت زندگی کاری معلمان رو‌به‌روست. طراحی و ساخت ابزاری مناسب برای ارزیابی کیفیت زندگی کاری معلمان ایرانی باعث می‌شود موانع پیش روی پژوهشگران حذف شود. همچنین مدیران آموزش‌وپرورش می‌توانند مشخص کنند چه حیطه‌هایی از زندگی کاری معلمان نیاز به تغییر یا ارتقا دارد و به آنها در طراحی، اجرا و ارزیابی برنامه‌های کیفیت زندگی کاری معلمان کمک می‌کند.
با توجه به موارد ذکرشده و این‌که مقیاس‌های موجود در کشورهای غربی به لحاظ تهیه شدن در بافت اجتماعی ـ فرهنگی متفاوت برای سنجش کیفیت زندگی کاری معلمان ایرانی کاربرد محدود دارد، پژوهشگر تصمیم گرفت تا ابعاد و شاخص‌های کیفیت زندگی کاری از دیدگاه معلمان را شناسایی و بر اساس نتایج به‌دست‌آمده پرسشنامه‌ای برای سنجش کیفیت زندگی کاری آنها طراحی و رواسازی کند. در بخش کیفی پژوهش این سؤال که شاخص‌های کیفیت زندگی کاری معلمان ایرانی کدام است و در بخش کمی نیز این سؤال که روایی و اعتبار پرسشنامه طراحی‌شده چگونه است، مطرح شد.
این پژوهش ترکیبی (mixed method research) با راهبرد اکتشافی متوالی (از نوع مدل تدوین ابزار) است. در روش اکتشافی متوالی نتایج مرحله اول پژوهش (کیفی) به شکل‌گیری و روشن شدن روش مرحله دوم (کمی) منجر می‌شود. پژوهشگران زمانی از مدل تدوین ابزار استفاده می‌کنند که با توجه به یافته‌های کیفی به تدوین و اجرای یک ابزار کمی نیاز دارند. در این طرح پژوهشگر ابتدا موضوع پژوهش را به صورت کیفی با چند شرکت‌کننده محدود بررسی و سپس از یافته‌های کیفی به عنوان راهنما برای تدوین پرسش‌ها و مقیاس‌های ابزار پیمایش کمی استفاده می‌کند. در مرحله دوم جمع‌آوری داده پژوهشگر این ابزارها را به صورت کمی اجرا و رواسازی می‌کند. در این طرح روش‌های کمی و کیفی از طریق تدوین پرسش‌های ابزار به هم متصل می‌شوند ]13 .[ در ادامه مراحل کیفی و کمی پژوهش به‌تفکیک توضیح داده می‌شود.
مصاحبه نیمه‌ساختار روشی است که در مرحله کیفی این پژوهش استفاده شده است. 12 نفر (9 معلم مرد و 3 معلم زن) که به روش نمونه‌گیری هدفمند انتخاب شده‌اند در مصاحبه‌ها شرکت کردند. در انتخاب نمونه به تنوع شرکت‌کنندگان از نظر متغیرهایی مثل سابقه کار، مقطع و رشته تحصیلی توجه شد.
مصاحبه‌ها با هماهنگی قبلی در مدارس مقاطع سه‌گانه شهرستان کرج در سال تحصیلی 95-94، در مکانی آرام، با رضایت کامل مصاحبه‌شوندگان و بدون حضور افراد دیگر انجام شد. مدت زمان اجرای مصاحبه‌ها بین 45 دقیقه تا یک ساعت بود. مصاحبه با این پرسش آغاز شد: شما از زندگی‌کاری خود راضی هستید؟ یا با توجه به تجارب کاری‌تان چه احساسی به زندگی کاری خود دارید؟ و با این پرسش باز پاسخ ادامه پیدا کرد: چه چیزی باعث رضایت شما (یا نارضایتی) از زندگی کاری‌تان شده است؟ در طول مصاحبه از پرسش‌های تجربی، احساسی، دانشی و در مواقع لازم از سؤالات کاوشگرانه هم استفاده شد. پرسیدن سؤالاتی از قبیل: می‌توانید بیشتر در این زمینه توضیح دهید؟ یا می‌شود منظورتان را واضح تر بیان کنید؟ دستیابی به معنای دقیق اظهارات مصاحبه‌شونده‌ها را آسان‌تر کرد. برای تشویق به صحبت بیشتر گاهی اظهارات مصاحبه شونده خلاصه و بازگو شد. در پایان مصاحبه هم این سؤال مطرح شد: آیا مسئله یا نکته‌ای باقی مانده است که بخواهید درباره آن صحبت کنید؟ به این شکل تا جای ممکن سعی شد مطلب ناگفته‌ای باقی نماند.
مصاحبه با اجازه گرفتن از مصاحبه‌شونده ضبط و پس از اتمام مصاحبه فایل صوتی روی کاغذ پیاده شد. پژوهشگر لفظ به لفظ آنچه که در مصاحبه گفته شد را نوشت. تحلیل داده‌ها (کدگذاری مفاهیم و شکل دادن به یک نظریه) با استفاده از فنون ارائه‌شدهStrauss و Corbin (1998) انجام شد. ملاک نمونه‌گیری در مرحله کیفی اشباع نظری مقوله‌ها (مضمون‌ها) بود و هنگام رسیدن به نقطه اشباع نظری نمونه‌گیری پایان یافت ]14.[
جامعه آماری پژوهش همه معلمان مشغول به کار در مقاطع سه‌گانه آموزش و پرورش شهر کرج در سال تحصیلی 95-94 بودند. در مرحله کمی پژوهش از نمونه‌گیری خوشه‌ای چندمرحله‌ای استفاده شد. بدین ترتیب که از هریک از نواحی چهارگانه آموزش و پرورش شهر کرج شش مدرسه در هریک از مقاطع سه‌گانه تحصیلی (سه مدرسه دخترانه و سه مدرسه پسرانه) به شیوه تصادفی انتخاب شد و معلمان این مدارس به پرسشنامه‌ها پاسخ دادند. 760 (387 زن) معلم در پژوهش شرکت داده شدند. 0/71 از شرکت‌کنندگان در مدارس دولتی عادی مشغول به کار بوده، 0/82 معلم رسمی، 0/89 متأهل و از نظر سطح تحصیلات، رشته تحصیلی و سابقه کار متنوع بودند. لازم به ذکر است که این حجم از نمونه بر اساس تعداد گویه‌های پرسشنامه (حداقل ده برابر تعداد گویه‌ها) انتخاب و داده های به‌دست‌آمده از اجرای پرسشنامه ها به کمک نرم‌افزارهای SPSS نسخه 16 و AMOS نسخه 16 با استفاده از روش‌های تحلیل عاملی اکتشافی، تأییدی، آلفای کرونباخ و همبستگی تجزیه‌وتحلیل شد.
پرسشنامه محقق‌ساخته کیفیت زندگی کاری معلمان: پرسشنامه کیفیت زندگی کاری معلمان بر اساس مصاحبه نیمه‌ساختار با آنها تدوین شد. نسخه نهایی پرسشنامه 54 سؤال دارد که معلمان در قالب مقیاس لیکرت نظرات خود را در خصوص شرایط کاری خود ابراز می‌کنند. خصوصیات روان‌سنجی این پرسشنامه از طریق تحلیل عاملی اکتشافی، تأییدی، محاسبه آلفای کرونباخ و همبستگی در بخش یافته‌ها به‌تفصیل آمده است.
پرسشنامه کیفیت زندگی کاری والتون: Walton (1973) این پرسشنامه را تهیه کرده و 29 سؤال با طیف پنج‌گزینه‌ای لیکرت (خیلی کم، کم تا حدی، زیاد، خیلی زیاد) دارد که به ترتیب نمره 1، 2، 3، 4 و 5 به آنان تعلق می‌گیرد و هشت خرده مقیاس پرداخت منصفانه و کافی، محیط کاری ایمن و بهداشتی، تأمین فرصت رشد و امنیت مدام، قانون‌گرایی در سازمان، وابستگی اجتماعی در زندگی کاری، فضای کلی زندگی، وحدت و انسجام اجتماعی در سازمان و توسعه قابلیت‌های انسانی دارد. والتون ضریب پایایی پرسشنامه را در حالت کلی 0/88 گزارش کرده است. پایایی این پرسشنامه بر حسب ضریب آلفای کرونباخ توسط Rahimi (2006)، 0/85، Jamshidi (2000)، 0/83 و Hossainiو همکاران (2009) 0/85 گزارش شده است ]15،16،17[.
داده‌های به‌دست‌آمده از طریق تجزیه‌وتحلیل مصاحبه با معلمان در مرحله کیفی پژوهش شامل 5 شاخص فردی، اجتماعی، خانوادگی، سازمانی، شغلی، 14 مقوله و 86 زیر مقوله بود که در جدول 1 آمده است.
در این پژوهش ترکیبی اتصال داده‌ها از طریق تدوین گویه‌های پرسشنامه کیفیت زندگی کاری معلمان صورت گرفت. پس از انجام مرحله کیفی، شناسایی و استخراج شاخص‌های کیفیت زندگی کاری معلمان، پرسشنامه کیفیت زندگی کاری معلمان طراحی شد. برای هر مقوله فرعی یک گویه ساخته شد. پرسشنامه در مقیاس لیکرت و با گزینه‌های «کاملا موافقم تا کاملا مخالفم» بود. برای هر گویه پنج گزینه در نظر گرفته شد که بار ارزشی آنها به‌ترتیب از: کاملا موافقم (5) تا کاملا مخالفم (1) و تعداد گویه‌های پرسشنامه اولیه 86 گویه بود.
برای تعیین روایی صوری پرسشنامه از پنج استاد دانشگاه خواسته شد که در مورد املای کلمات، شفاف بودن مفهوم گویه‌ها و سادگی کامل کردن ابزار اظهارنظر کنند و بر اساس نظرات پاسخ‌دهندگان نیز گویه‌ها بازنگری و اصلاح شد. روایی محتوایی پرسشنامه نیز با استفاده از شاخص روایی محتوا، بررسی و برای تعیین شاخص روایی محتوا گویه‌ها به همراه هریک از درون‌مایه‌ها و مقوله‌های اصلی و فرعی برای ده نفر از اعضای هیئت علمی رشته‌های روان‌شناسی و علوم تربیتی ارسال شد. از آنها خواسته شد در مورد هر گویه بر اساس سه معیار (سادگی، وضوح و مربوط بودن) به یک مقیاس لیکرت چهار‌نقطه‌ای پاسخ دهند. شاخص روایی محتوا با تقسیم تعداد متخصصان که به یک گویه نمره 3 یا 4 داده‌اند بر تعداد کل متخصصان به دست آمد و برای هرگویه محاسبه شد. در صورتی که 80 درصد در مورد گویه‌ای توافق حاصل می‌شد آن گویه معتبر بود و در ابزار باقی می‌ماند ]18 .[
برای مشخص شدن روایی سازه پرسشنامه مذکور از روش‌های تحلیل عاملی و روایی همگرا استفاده شد. ابتدا نمونه 760 نفری پژوهش به صورت تصادفی به دو زیرنمونه مساوی تقسیم و سپس تحلیل عاملی اکتشافی (Explorative factor analysis) بر یکی از نمونه‌ها شامل 380 نفر (192 زن) که به‌تصادف انتخاب شده بودند، انجام گرفت و نتایج حاصل از آن با استفاده از تحلیل عاملی تأییدی (Confirmatory) بر نمونه تصادفی دوم آزمون شد.
تحلیل عاملی اکتشافی با روش مؤلفه اصلی و استفاده از چرخش واریماکس انجام شد. قبل از انجام آن، برای برای استفاده از این روش و اطمینان از مناسب بودن داده‌ها، از آزمون‌های کیسر، مایر و اوکلین (KMO) و آزمون بارتلت استفاده شد. نتایج این آزمون‌ها در جدول 2 آمده است.
نتایج جدول 6 نشان می‌دهد که همبستگی پرسشنامه کیفیت زندگی کاری معلمان و مقیاس کیفیت زندگی کاری والتون مثبت و معنادار است. البته در مقیاس استرس شغلی این همبستگی منفی است که، به دلیل ماهیت این متغیر و شیوه نمره‌گذاری گویه‌های آن، پژوهشگر انتظار آن را داشت.
برای بررسی پایایی پرسشنامه کیفیت زندگی کاری معلمان از روش همسانی درونی استفاده و بدین منظور در نمونه 760 نفری (387 زن) پژوهش ضرایب آلفای کرونباخ برای هر خرده‌مقیاس محاسبه شد. این نتایج در جدول 7 آمده است.
یافته های کیفی این پژوهش با بخش هایی از پژوهش های کیفی انجام شده داخلی و خارجی در خصوص کیفیت زندگی کاری معلمان هماهنگی دارد[7-5]. در پژوهش Naderlou و Yaghmai ، روابط در محیط کار، تعامل با دانش‌آموزان، ارتقا و مشارکت شغلی از درون‌مایه‌های به‌دست‌آمده برای کیفیت زندگی کاری معلمان کودکان با نیازهای ویژه بود ]7[. در پژوهش Arif وLiyas رضایت از روابط در زندگی، توازن کار و زندگی از عوامل مؤثر بر کیفیت زندگی کاری ادراک‌شده معلمان بود ]6[. در این پژوهش نیز به این درون‌مایه‌ها تحت عناوینی مثل: توازن کار ـ خانواده، تعاملات خانوادگی، حمایت همسر، رفتار دانش‌آموزان، مشارکت مؤثر و روابط بین‌فردی در محیط کار دست پیدا کرده‌ایم. Yong و Lu نیز مراقبت از خانواده و اوقات فراغت، محیط آموزشی فقیر و مشارکت کم و شانس کم برای ارتقای شغلی را از عوامل کاهش کیفیت زندگی کاری معلمان دانسته‌اند که با شاخص‌های اجتماعی و سازمانی به‌دست‌آمده در این پژوهش از جمله مقوله حقوق و مزایای شغلی هماهنگ است ]5[. نتیجه تحلیل عاملی اکتشافی نشان می‌دهد که پرسشنامه کیفیت زندگی کاری معلمان از هشت عامل اشباع شده است. تحلیل عاملی تأییدی مشخص کرد که ساختار عاملی به‌دست‌آمده از نمونه مدرج‌سازی در نمونه رواسازی نیز به دست آمد. روایی همگرای پرسشنامه کیفیت زندگی کاری معلمان از طریق محاسبه ضریب همبستگی آن با پرسشنامه کیفیت زندگی کاری Walton بررسی و تأیید شد ]3[. خرده مقیاس‌ها با یکدیگر و با نمره کلی پرسشنامه همبستگی مثبت و معناداری نشان‌دادند و ضرایب آلفای کرونباخ محاسبه شده در حد مطلوب قرار داشت. این نتایج نشان می‌دهد که پرسشنامه کیفیت زندگی کاری معلمان روایی و اعتبار مطلوبی دارد.
پرسشنامه کیفیت زندگی کاری معلمان با مقیاس کیفیت زندگی مرتبط با کار (WRQL) اشتراکاتی دارد که می‌توان به مؤلفه‌هایی مثل: رضایت شغلی و حرفه‌ای، استرس در کار، تداخل کار ـ خانواده و شرایط کاری در این مقیاس اشاره کرد [4].
پرسشنامه کیفیت زندگی کاری معلمان در برخی خرده‌مقیاس‌ها با سایر مقیاس‌های کیفیت زندگی کاری هماهنگی دارد که به آنها اشاره می‌شود. خرده‌مقیاس توسعه حرفه‌ای با خرده‌مقیاس رشد قابلیت‌های انسانی در مقیاس کیفیت زندگی کاری والتون و خرده مقیاس نگرش شغلی با خرده مقیاس رضایت شغلی پرسشنامه کیفیت زندگی کاری لیندن همخوانی دارد. خرده مقیاس‌های حمایت همسر و توازن کار- خانواده با خرده‌مقیاس فضای کلی زندگی پرسشنامه کیفیت زندگی کاری والتون هم‌خوان است، اما در پرسشنامه کیفیت زندگی کاری معلمان این بعد دربردارنده گویه‌های بیشتر و جامع‌تری است و حمایت همسر را هم شامل می‌شود. خرده‌مقیاس استرس شغلی هم با خرده‌مقیاس‌های فشار کار و زمان، فشار جسمی، ناامنی شغلی و در معرض خطر بودن پرسشنامه کیفیت زندگی کاری لیندن همخوانی دارد. یکی از مزایای پرسشنامه کیفیت زندگی کاری معلمان به پرسشنامه کیفیت زندگی کاری والتون داشتن خرده مقیاس استرس شغلی است. استرس های محیط کاری می‌توانند به فشارهای روانی و افزایش آن، کاهش تمرکز فکر، حواس‌پرتی، اختلال در حافظه، تردید در انجام کارها، کاهش قدرت تصمیم‌گیری و نهایتاً پایین آمدن کیفیت زندگی کاری منجر شود. خرده مقیاس مزایای شغلی در پرسشنامه کیفیت زندگی کاری معلمان با خرده مقیاس پرداخت منصفانه و کافی پرسشنامه کیفیت زندگی کاری والتون همسوست، ولی پرسشنامه کیفیت زندگی کاری معلمان گویه‌های بیشتری دارد و علاوه بر میزان پرداختی دربردارنده سایر مزایای اجتماعی ـ اقتصادی نیز می‌شود و جامعیت بیشتری دارد. خرده‌مقیاس حمایت مدیران با خرده مقیاس حمایت اجتماعی سرپرست و همکاران در پرسشنامه کیفیت زندگی کاری لیندن همخوانی دارد. برداشت معلمان از برخی سیاست‌های سازمانی مثل افزایش مزایا و خدمات، ارتقا و آموزش این است که مدیران سازمان از آنها حمایت می‌کنند. احساس حمایت شدن، تعهد سازمانی و نگرش‌های شغلی آنها را بهبود بخشیده و انگیزش و بهره‌وری آنها را تقویت می‌کند. این خرده مقیاس با خرده مقیاس قانونمندی در محیط کار (والتون) تا حدی همسویی دارد. خرده مقیاس مشارکت مؤثر با خرده مقیاس انسجام اجتماعی در پرسشنامه کیفیت زندگی کاری والتون همسوست.
در برخی از پژوهش‌های مربوط به کیفیت زندگی کاری عامل رضایت شغلی یکی از مؤلفه‌های کیفیت زندگی کاری تأییده‌شده پژوهشگران است که در این پژوهش هم در قالب عامل نگرش شغلی وجود دارد [19، 20 ،7]. ابعاد توسعه شغلی [19-23]، مشارکت [27، 21 ،7]، توازن کار ـ زندگی «24 و 6»، مزایای شغلی «3، 25 و 26»، روابط اجتماعی و بین‌فردی [7، 23 ، 22] و ساختار و رهبری حمایت‌گرانه [27] نیز در پژوهش‌های پیشین وجود دارد و در این پژوهش به عنوان ابعاد کیفیت زندگی کاری معلمان ذکر شده‌اند. در یک پژوهش مروری، پرتکرارترین نشانه‌های کیفیت زندگی‌کاری را پاداش، پرداخت‌ها و مزایا و به دنبال آن توسعه حرفه‌ای، ارتباط، سلامتی و امنیت ذکر شده‌اند. بعد از آنها مهم‌ترین نشانه‌های کیفیت زندگی کاری، درگیر شدن مدیریت، هماهنگی بین کار و زندگی، رضایت شغلی و انگیزه کارکنان بود که در بیشتر پژوهش‌ها دیده شده است [28].
این پژوهش ضمن تهیه مقیاسی روا و پایا، با توجه به دیدگاه و بافت شغلی معلمان ایرانی، بر لزوم توجه به متغیرهای پژوهش (از جمله: حمایت مدیران، مشارکت مؤثر، توازن کار ـ خانواده، حمایت همسر، مزایای شغلی، استرس شغلی) و متغیرهای فردی (مثل: توسعه حرفه‌ای و نگرش‌های شغلی) به عنوان کانون‌هایی برای برنامه‌های ارتقای کیفیت زندگی کاری معلمان تأکید می‌کند.
درمجموع اعتبار و روایی مناسب پرسشنامه کیفیت زندگی کاری معلمان، توجه به شرایط شغلی و دیدگاه معلمان ایرانی در طراحی و ساخت آن پژوهشگران را قادر می‌سازد تا استفاده دقیق و مناسب‌تری از این مقیاس در گستره‌های پژوهشی داشته باشند. لازم به ذکر است که در کنار نقاط قوت این پرسشنامه باید به محدودیت‌های پژوهش نیز توجه داشت. هر‌چند در این پژوهش سعی شده که از نمونه معرف جمعیت معلمان در شهر کرج استفاده شود، ولی به دلیل این‌که نمونه آن فقط از شهرستان کرج انتخاب شده نمی‌توان نتایج آنها را به جامعه معلمان کشور تعمیم داد. بنابراین پیشنهاد می‌شود که این پرسشنامه در پژوهشی فراگیر در سطح کشور اجرا و خصوصیات روان‌سنجی آن برای معلمان کل کشور بررسی شود.
از دیگر محدودیت‌های پژوهش در‌نظر‌نگرفتن نقش متغیرهای جمعیت‌شناختی در کیفیت زندگی کاری معلمان و کم‌انگیز‌بودن آنها در زمینه مشارکت در کار پژوهشی بود. همچنین کمبود منابع پژوهشی و دردسترسنبودن پیشینه پژوهشی در زمینه مقیاس‌های کیفیت زندگی کاری معلمان ایرانی سبب شد تا مبنایی برای مقایسه وجود نداشته باشد.
پژوهشگر پیشنهاد می‌کند که در پژوهش‌های آینده به جای استفاده از مقیاس‌هایی که در کشورهای دیگر طراحی و تنظیم شده، و متناسب با فرهنگ آن کشورهاست، از پرسشنامه کیفیت زندگی کاری معلمان استفاده شود.
از استادان بزرگوار دانشگاه خوارزمی تهران دکتر رسولی و دکتر حسنی، که در اجرای این پژوهش ما را همراهی کرده‌اند، صمیمانه تشکر و قدردانی می‌کنیم.
بین نویسندگان هیچ‌گونه تعارضی در منافع وجود ندارد.
متن کامل: (۴۰۶۰ مشاهده)
مقدمه
کیفیت زندگی کاری (quality of work life) معلمان به عنوان شاخصی مؤثر در آموزش‌وپرورش توجه مجریان و پژوهشگران تعلیم‌و‌تربیت را به خود جلب کرده است ]1[. کیفیت زندگی کاری مفهومی چندبعدی است که نه‌تنها شامل عوامل مربوط به شغل مثل رضایت شغلی، رضایت از پرداخت و روابط با همکاران است، بلکه عوامل کلی‌تر مثل رضایت از زندگی، بهزیستی و احساسات عمومی‌تر را نیز در بر می‌گیرد ]2.[
تعداد اندکی ابزار اندازه‌گیری کیفیت زندگی کاری وجود دارد و آنهایی هم که هست شواهد کمی برای اعتبار و روایی دارد. Walton اولین و مشهورترین فردی است که مؤلفه‌های کیفیت زندگی کاری را طبقه‌بندی کرد. او به هشت متغیر اصلی برای سنجش کیفیت زندگی کاری توجه کرد: پرداخت منصفانه و کافی، شرایط کاری ایمن و بهداشتی، فرصت مناسب برای توسعه قابلیت‌های انسانی، فرصت مناسب برای رشد و امنیت مدام، اهمیت کار در جامعه، قانونمندی کار و تناسب اجتماعی ]3.[ در مقیاس کیفیت زندگی مرتبط با کار (Work Related Quality Of Life Scale) شش عامل اصلی برای تبیین کیفیت زندگی کاری افراد وجود دارد. این شش خرده‌مقیاس عبارت‌اند از: رضایت شغلی و حرفه‌ای، شرایط کاری، بهزیستی کلی، تداخل کار ـ خانواده، استرس در کار و کنترل در کار]4.[
در پژوهش‌های پیشین بر مؤلفه‌های متفاوتی به عنوان شاخص‌های مهم یا سازنده کیفیت زندگی کاری معلمان تأکید شده است. در پژوهش Yongو Lu بی‌توازنی بین درآمد و ساعات کار، مراقبت از خانواده، اوقات فراغت و مسائلی مثل محیط فیزیکی ـ آموزشی فقیر، مدیریت و مشارکت دموکراتیک محدود و شانس کم در ارتقای شغلی در کاهش سطح کیفیت زندگی کاری معلمان چینی مؤثر بوده است ]5.[ نتایج پژوهش Arif و Liyas نشان می‌دهد که ارزش ادراک‌شده کار، جو کاری، توازن کار و زندگی و رضایت از روابط در زندگی عوامل اصلی شکل‌دهنده ادراک معلمان پاکستانی از کیفیت زندگی کاری بودند]6 [. Naderlou و Yaghmai در پژوهشی کیفی با مصاحبه از معلمانی که کودکانی با نیازهای ویژه داشتند به این نتیجه رسیدند که مفهوم کیفیت زندگی کاری معلمان مدارس استثنایی شهر زنجان هفت درون‌مایه روابط در محل کار، تعامل با دانش‌آموزان، ارتقا و مشارکت شغلی، رضایت شغلی، موانع شغلی، قوانین و جایگاه شغلی و عملکرد کاری را دارد ]7.[
مروری بر شاخص‌های کیفیت زندگی کاری معلمان در ادبیات سازمانی، این مؤلفه‌ها را آشکارمی کند: احترام، مشارکت در تصمیم‌گیری، تعاملات حرفه‌ای برانگیزاننده و مکرر با همکاران، ساختارها و روش‌هایی که در بالا بردن حس کارآمدی مؤثرند، فرصت کسب و به‌کاربستن دانش، مهارت و تخصص و هماهنگی بین اهداف شخصی و اهداف مدرسه ]12-8[. با وجود آن‌که مؤلفه‌ها و شاخص‌های تجربی متعددی برای کیفیت زندگی کاری در متون و مقالات زیادی مشخص شده، ولی مستندات ناچیزی در مورد این‌که کیفیت زندگی کاری معلمان ایرانی شامل کدام‌یک از این شاخص‌ها می‌شود، وجود دارد.
همچنین پژوهش‌هایی که در خصوص کیفیت زندگی کاری در کشورمان انجام شده بیشتر از نوع همبستگی بین دو یا چند متغیر بوده و مقیاس‌هایی را به کار برده‌اند که در بافت فرهنگی ـ اجتماعی دیگر کشورها طراحی و ساخته شده و به بسترهای شغلی، تجارب شخصی و دیدگاه معلمان ایرانی توجه نشده است. پژوهش در زمینه کیفیت زندگی کاری معلمان ایرانی با موانعی مثل نداشتن صراحت و شفافیت در سازه کیفیت زندگی کاری، دردسترسنبودن شاخص‌های کیفیت زندگی کاری و فقدان مقیاسی برای اندازه‌گیری معتبر کیفیت زندگی کاری معلمان رو‌به‌روست. طراحی و ساخت ابزاری مناسب برای ارزیابی کیفیت زندگی کاری معلمان ایرانی باعث می‌شود موانع پیش روی پژوهشگران حذف شود. همچنین مدیران آموزش‌وپرورش می‌توانند مشخص کنند چه حیطه‌هایی از زندگی کاری معلمان نیاز به تغییر یا ارتقا دارد و به آنها در طراحی، اجرا و ارزیابی برنامه‌های کیفیت زندگی کاری معلمان کمک می‌کند.
با توجه به موارد ذکرشده و این‌که مقیاس‌های موجود در کشورهای غربی به لحاظ تهیه شدن در بافت اجتماعی ـ فرهنگی متفاوت برای سنجش کیفیت زندگی کاری معلمان ایرانی کاربرد محدود دارد، پژوهشگر تصمیم گرفت تا ابعاد و شاخص‌های کیفیت زندگی کاری از دیدگاه معلمان را شناسایی و بر اساس نتایج به‌دست‌آمده پرسشنامه‌ای برای سنجش کیفیت زندگی کاری آنها طراحی و رواسازی کند. در بخش کیفی پژوهش این سؤال که شاخص‌های کیفیت زندگی کاری معلمان ایرانی کدام است و در بخش کمی نیز این سؤال که روایی و اعتبار پرسشنامه طراحی‌شده چگونه است، مطرح شد.
روش بررسی
این پژوهش ترکیبی (mixed method research) با راهبرد اکتشافی متوالی (از نوع مدل تدوین ابزار) است. در روش اکتشافی متوالی نتایج مرحله اول پژوهش (کیفی) به شکل‌گیری و روشن شدن روش مرحله دوم (کمی) منجر می‌شود. پژوهشگران زمانی از مدل تدوین ابزار استفاده می‌کنند که با توجه به یافته‌های کیفی به تدوین و اجرای یک ابزار کمی نیاز دارند. در این طرح پژوهشگر ابتدا موضوع پژوهش را به صورت کیفی با چند شرکت‌کننده محدود بررسی و سپس از یافته‌های کیفی به عنوان راهنما برای تدوین پرسش‌ها و مقیاس‌های ابزار پیمایش کمی استفاده می‌کند. در مرحله دوم جمع‌آوری داده پژوهشگر این ابزارها را به صورت کمی اجرا و رواسازی می‌کند. در این طرح روش‌های کمی و کیفی از طریق تدوین پرسش‌های ابزار به هم متصل می‌شوند ]13 .[ در ادامه مراحل کیفی و کمی پژوهش به‌تفکیک توضیح داده می‌شود.
مصاحبه نیمه‌ساختار روشی است که در مرحله کیفی این پژوهش استفاده شده است. 12 نفر (9 معلم مرد و 3 معلم زن) که به روش نمونه‌گیری هدفمند انتخاب شده‌اند در مصاحبه‌ها شرکت کردند. در انتخاب نمونه به تنوع شرکت‌کنندگان از نظر متغیرهایی مثل سابقه کار، مقطع و رشته تحصیلی توجه شد.
مصاحبه‌ها با هماهنگی قبلی در مدارس مقاطع سه‌گانه شهرستان کرج در سال تحصیلی 95-94، در مکانی آرام، با رضایت کامل مصاحبه‌شوندگان و بدون حضور افراد دیگر انجام شد. مدت زمان اجرای مصاحبه‌ها بین 45 دقیقه تا یک ساعت بود. مصاحبه با این پرسش آغاز شد: شما از زندگی‌کاری خود راضی هستید؟ یا با توجه به تجارب کاری‌تان چه احساسی به زندگی کاری خود دارید؟ و با این پرسش باز پاسخ ادامه پیدا کرد: چه چیزی باعث رضایت شما (یا نارضایتی) از زندگی کاری‌تان شده است؟ در طول مصاحبه از پرسش‌های تجربی، احساسی، دانشی و در مواقع لازم از سؤالات کاوشگرانه هم استفاده شد. پرسیدن سؤالاتی از قبیل: می‌توانید بیشتر در این زمینه توضیح دهید؟ یا می‌شود منظورتان را واضح تر بیان کنید؟ دستیابی به معنای دقیق اظهارات مصاحبه‌شونده‌ها را آسان‌تر کرد. برای تشویق به صحبت بیشتر گاهی اظهارات مصاحبه شونده خلاصه و بازگو شد. در پایان مصاحبه هم این سؤال مطرح شد: آیا مسئله یا نکته‌ای باقی مانده است که بخواهید درباره آن صحبت کنید؟ به این شکل تا جای ممکن سعی شد مطلب ناگفته‌ای باقی نماند.
مصاحبه با اجازه گرفتن از مصاحبه‌شونده ضبط و پس از اتمام مصاحبه فایل صوتی روی کاغذ پیاده شد. پژوهشگر لفظ به لفظ آنچه که در مصاحبه گفته شد را نوشت. تحلیل داده‌ها (کدگذاری مفاهیم و شکل دادن به یک نظریه) با استفاده از فنون ارائه‌شدهStrauss و Corbin (1998) انجام شد. ملاک نمونه‌گیری در مرحله کیفی اشباع نظری مقوله‌ها (مضمون‌ها) بود و هنگام رسیدن به نقطه اشباع نظری نمونه‌گیری پایان یافت ]14.[
جامعه آماری پژوهش همه معلمان مشغول به کار در مقاطع سه‌گانه آموزش و پرورش شهر کرج در سال تحصیلی 95-94 بودند. در مرحله کمی پژوهش از نمونه‌گیری خوشه‌ای چندمرحله‌ای استفاده شد. بدین ترتیب که از هریک از نواحی چهارگانه آموزش و پرورش شهر کرج شش مدرسه در هریک از مقاطع سه‌گانه تحصیلی (سه مدرسه دخترانه و سه مدرسه پسرانه) به شیوه تصادفی انتخاب شد و معلمان این مدارس به پرسشنامه‌ها پاسخ دادند. 760 (387 زن) معلم در پژوهش شرکت داده شدند. 0/71 از شرکت‌کنندگان در مدارس دولتی عادی مشغول به کار بوده، 0/82 معلم رسمی، 0/89 متأهل و از نظر سطح تحصیلات، رشته تحصیلی و سابقه کار متنوع بودند. لازم به ذکر است که این حجم از نمونه بر اساس تعداد گویه‌های پرسشنامه (حداقل ده برابر تعداد گویه‌ها) انتخاب و داده های به‌دست‌آمده از اجرای پرسشنامه ها به کمک نرم‌افزارهای SPSS نسخه 16 و AMOS نسخه 16 با استفاده از روش‌های تحلیل عاملی اکتشافی، تأییدی، آلفای کرونباخ و همبستگی تجزیه‌وتحلیل شد.
پرسشنامه محقق‌ساخته کیفیت زندگی کاری معلمان: پرسشنامه کیفیت زندگی کاری معلمان بر اساس مصاحبه نیمه‌ساختار با آنها تدوین شد. نسخه نهایی پرسشنامه 54 سؤال دارد که معلمان در قالب مقیاس لیکرت نظرات خود را در خصوص شرایط کاری خود ابراز می‌کنند. خصوصیات روان‌سنجی این پرسشنامه از طریق تحلیل عاملی اکتشافی، تأییدی، محاسبه آلفای کرونباخ و همبستگی در بخش یافته‌ها به‌تفصیل آمده است.
پرسشنامه کیفیت زندگی کاری والتون: Walton (1973) این پرسشنامه را تهیه کرده و 29 سؤال با طیف پنج‌گزینه‌ای لیکرت (خیلی کم، کم تا حدی، زیاد، خیلی زیاد) دارد که به ترتیب نمره 1، 2، 3، 4 و 5 به آنان تعلق می‌گیرد و هشت خرده مقیاس پرداخت منصفانه و کافی، محیط کاری ایمن و بهداشتی، تأمین فرصت رشد و امنیت مدام، قانون‌گرایی در سازمان، وابستگی اجتماعی در زندگی کاری، فضای کلی زندگی، وحدت و انسجام اجتماعی در سازمان و توسعه قابلیت‌های انسانی دارد. والتون ضریب پایایی پرسشنامه را در حالت کلی 0/88 گزارش کرده است. پایایی این پرسشنامه بر حسب ضریب آلفای کرونباخ توسط Rahimi (2006)، 0/85، Jamshidi (2000)، 0/83 و Hossainiو همکاران (2009) 0/85 گزارش شده است ]15،16،17[.
یافته ها
داده‌های به‌دست‌آمده از طریق تجزیه‌وتحلیل مصاحبه با معلمان در مرحله کیفی پژوهش شامل 5 شاخص فردی، اجتماعی، خانوادگی، سازمانی، شغلی، 14 مقوله و 86 زیر مقوله بود که در جدول 1 آمده است.
جدول 1. درون‌مایه‌های کیفیت زندگی کاری معلمان
در این پژوهش ترکیبی اتصال داده‌ها از طریق تدوین گویه‌های پرسشنامه کیفیت زندگی کاری معلمان صورت گرفت. پس از انجام مرحله کیفی، شناسایی و استخراج شاخص‌های کیفیت زندگی کاری معلمان، پرسشنامه کیفیت زندگی کاری معلمان طراحی شد. برای هر مقوله فرعی یک گویه ساخته شد. پرسشنامه در مقیاس لیکرت و با گزینه‌های «کاملا موافقم تا کاملا مخالفم» بود. برای هر گویه پنج گزینه در نظر گرفته شد که بار ارزشی آنها به‌ترتیب از: کاملا موافقم (5) تا کاملا مخالفم (1) و تعداد گویه‌های پرسشنامه اولیه 86 گویه بود.
برای تعیین روایی صوری پرسشنامه از پنج استاد دانشگاه خواسته شد که در مورد املای کلمات، شفاف بودن مفهوم گویه‌ها و سادگی کامل کردن ابزار اظهارنظر کنند و بر اساس نظرات پاسخ‌دهندگان نیز گویه‌ها بازنگری و اصلاح شد. روایی محتوایی پرسشنامه نیز با استفاده از شاخص روایی محتوا، بررسی و برای تعیین شاخص روایی محتوا گویه‌ها به همراه هریک از درون‌مایه‌ها و مقوله‌های اصلی و فرعی برای ده نفر از اعضای هیئت علمی رشته‌های روان‌شناسی و علوم تربیتی ارسال شد. از آنها خواسته شد در مورد هر گویه بر اساس سه معیار (سادگی، وضوح و مربوط بودن) به یک مقیاس لیکرت چهار‌نقطه‌ای پاسخ دهند. شاخص روایی محتوا با تقسیم تعداد متخصصان که به یک گویه نمره 3 یا 4 داده‌اند بر تعداد کل متخصصان به دست آمد و برای هرگویه محاسبه شد. در صورتی که 80 درصد در مورد گویه‌ای توافق حاصل می‌شد آن گویه معتبر بود و در ابزار باقی می‌ماند ]18 .[
برای مشخص شدن روایی سازه پرسشنامه مذکور از روش‌های تحلیل عاملی و روایی همگرا استفاده شد. ابتدا نمونه 760 نفری پژوهش به صورت تصادفی به دو زیرنمونه مساوی تقسیم و سپس تحلیل عاملی اکتشافی (Explorative factor analysis) بر یکی از نمونه‌ها شامل 380 نفر (192 زن) که به‌تصادف انتخاب شده بودند، انجام گرفت و نتایج حاصل از آن با استفاده از تحلیل عاملی تأییدی (Confirmatory) بر نمونه تصادفی دوم آزمون شد.
تحلیل عاملی اکتشافی با روش مؤلفه اصلی و استفاده از چرخش واریماکس انجام شد. قبل از انجام آن، برای برای استفاده از این روش و اطمینان از مناسب بودن داده‌ها، از آزمون‌های کیسر، مایر و اوکلین (KMO) و آزمون بارتلت استفاده شد. نتایج این آزمون‌ها در جدول 2 آمده است.
جدول 2. نتایج آزمون‌های KMO و بارتلت
نتایج آزمون‌های KMO و بارتلت نشان می‌دهد که می‌توان از داده‌ها یک ساختار عاملی مشخص استخراج کرد. هشت عامل از اجرای تحلیل عاملی (در قالب 59 سؤال) به دست آمد که با توجه به محتوای گویه‌ها نام‌گذاری شد (عامل 1: توسعه حرفه‌ای؛ عامل 2: مزایای شغلی؛ عامل 3: حمایت مدیران؛ عامل 4: استرس‌های شغلی؛ عامل 5: نگرش شغلی؛ عامل 6: حمایت همسر؛ عامل 7: توازن کار ـ خانواده و عامل؛ 8: مشارکت مؤثر). عامل‌ها بر اساس معیارهای ارزش ویژه بالاتر از یک، متعامد نبودن و بار عاملی بالاتر از 3/0 مشخص شد. این هشت عامل حدود 44 درصد واریانس پرسشنامه را تبیین کردند.
جدول 3. واریانس تبیین‌شده توسط هریک از عوامل هشتگانه در تحلیل عاملی اکتشافی
برای بررسی این موضوع که آیا کیفیت زندگی کاری معلمان توسط عوامل توسعه حرفه‌ای، مزایای شغلی، حمایت مدیران، مشارکت مؤثر، استرس شغلی، حمایت همسر، توازن کار ـ خانواده و نگرش شغلی به‌درستی سنجیده می‌شود و این عوامل هشتگانه را گویه‌های مربوط به‌درستی می‌سنجند یا خیر از تحلیل عاملی تأییدی مرتبه دوم استفاده شد. لازم به ذکر است که تحلیل عاملی تأییدی بر یکی دیگر از نمونه‌های تصادفی استخراج‌شده از نمونه اصلی انجام و داده‌های این گروه نمونه تصادفی 380 نفر (195 زن) از معلمان شهرستان کرج بودند که با استفاده از نرم‌افزار AMOS به روش بیشینه درست‌نمایی تحلیل عاملی تأییدی شدند.
جدول 4. ضرایب مسیر متغیر مکنون کیفیت زندگی کاری معلمان به عوامل هشتگانه درتحلیل‌عاملی
جدول 5. شاخص‌های برازش مدل برای مدل هشت‌عاملی در اجرای تحلیل عاملی تأییدی
جدول 5. شاخص‌های برازش مدل برای مدل هشت‌عاملی در اجرای تحلیل عاملی تأییدی
شاخص‌های برازندگی برای مدل هشت‌عاملی در حد مطلوبی بوده و نشان‌دهنده تطابق خوب مدل هشت‌عاملی با داده‌هاست. تعداد گویه‌های پرسشنامه که بعد از مرحله کیفی 86 عدد بود طی فرایند روایی صوری و محتوایی به 73 گویه، در تحلیل عاملی اکتشافی به 62 و در تحلیل عاملی تأییدی به 54 گویه کاهش یافت.
برای تعیین روایی همگرا در نمونه 760نفری (387 زن) پرسشنامه محقق‌ساخته کیفیت زندگی کاری معلمان و پرسشنامه کیفیت زندگی کاری والتون اجرا شد که نتایج آزمون همبستگی آن در جدول 6 آمده است.
برای تعیین روایی همگرا در نمونه 760نفری (387 زن) پرسشنامه محقق‌ساخته کیفیت زندگی کاری معلمان و پرسشنامه کیفیت زندگی کاری والتون اجرا شد که نتایج آزمون همبستگی آن در جدول 6 آمده است.
جدول 6. ماتریس همبستگی مقیاس کیفیت زندگی کاری معلمان و مقیاس کیفیت زندگی کاری والتون
نتایج جدول 6 نشان می‌دهد که همبستگی پرسشنامه کیفیت زندگی کاری معلمان و مقیاس کیفیت زندگی کاری والتون مثبت و معنادار است. البته در مقیاس استرس شغلی این همبستگی منفی است که، به دلیل ماهیت این متغیر و شیوه نمره‌گذاری گویه‌های آن، پژوهشگر انتظار آن را داشت.
برای بررسی پایایی پرسشنامه کیفیت زندگی کاری معلمان از روش همسانی درونی استفاده و بدین منظور در نمونه 760 نفری (387 زن) پژوهش ضرایب آلفای کرونباخ برای هر خرده‌مقیاس محاسبه شد. این نتایج در جدول 7 آمده است.
جدول 7. ضرایب پایایی برای خرده‌مقیاس‌ها و کل ابزار
نتیجه گیری
یافته های کیفی این پژوهش با بخش هایی از پژوهش های کیفی انجام شده داخلی و خارجی در خصوص کیفیت زندگی کاری معلمان هماهنگی دارد[7-5]. در پژوهش Naderlou و Yaghmai ، روابط در محیط کار، تعامل با دانش‌آموزان، ارتقا و مشارکت شغلی از درون‌مایه‌های به‌دست‌آمده برای کیفیت زندگی کاری معلمان کودکان با نیازهای ویژه بود ]7[. در پژوهش Arif وLiyas رضایت از روابط در زندگی، توازن کار و زندگی از عوامل مؤثر بر کیفیت زندگی کاری ادراک‌شده معلمان بود ]6[. در این پژوهش نیز به این درون‌مایه‌ها تحت عناوینی مثل: توازن کار ـ خانواده، تعاملات خانوادگی، حمایت همسر، رفتار دانش‌آموزان، مشارکت مؤثر و روابط بین‌فردی در محیط کار دست پیدا کرده‌ایم. Yong و Lu نیز مراقبت از خانواده و اوقات فراغت، محیط آموزشی فقیر و مشارکت کم و شانس کم برای ارتقای شغلی را از عوامل کاهش کیفیت زندگی کاری معلمان دانسته‌اند که با شاخص‌های اجتماعی و سازمانی به‌دست‌آمده در این پژوهش از جمله مقوله حقوق و مزایای شغلی هماهنگ است ]5[. نتیجه تحلیل عاملی اکتشافی نشان می‌دهد که پرسشنامه کیفیت زندگی کاری معلمان از هشت عامل اشباع شده است. تحلیل عاملی تأییدی مشخص کرد که ساختار عاملی به‌دست‌آمده از نمونه مدرج‌سازی در نمونه رواسازی نیز به دست آمد. روایی همگرای پرسشنامه کیفیت زندگی کاری معلمان از طریق محاسبه ضریب همبستگی آن با پرسشنامه کیفیت زندگی کاری Walton بررسی و تأیید شد ]3[. خرده مقیاس‌ها با یکدیگر و با نمره کلی پرسشنامه همبستگی مثبت و معناداری نشان‌دادند و ضرایب آلفای کرونباخ محاسبه شده در حد مطلوب قرار داشت. این نتایج نشان می‌دهد که پرسشنامه کیفیت زندگی کاری معلمان روایی و اعتبار مطلوبی دارد.
پرسشنامه کیفیت زندگی کاری معلمان با مقیاس کیفیت زندگی مرتبط با کار (WRQL) اشتراکاتی دارد که می‌توان به مؤلفه‌هایی مثل: رضایت شغلی و حرفه‌ای، استرس در کار، تداخل کار ـ خانواده و شرایط کاری در این مقیاس اشاره کرد [4].
پرسشنامه کیفیت زندگی کاری معلمان در برخی خرده‌مقیاس‌ها با سایر مقیاس‌های کیفیت زندگی کاری هماهنگی دارد که به آنها اشاره می‌شود. خرده‌مقیاس توسعه حرفه‌ای با خرده‌مقیاس رشد قابلیت‌های انسانی در مقیاس کیفیت زندگی کاری والتون و خرده مقیاس نگرش شغلی با خرده مقیاس رضایت شغلی پرسشنامه کیفیت زندگی کاری لیندن همخوانی دارد. خرده مقیاس‌های حمایت همسر و توازن کار- خانواده با خرده‌مقیاس فضای کلی زندگی پرسشنامه کیفیت زندگی کاری والتون هم‌خوان است، اما در پرسشنامه کیفیت زندگی کاری معلمان این بعد دربردارنده گویه‌های بیشتر و جامع‌تری است و حمایت همسر را هم شامل می‌شود. خرده‌مقیاس استرس شغلی هم با خرده‌مقیاس‌های فشار کار و زمان، فشار جسمی، ناامنی شغلی و در معرض خطر بودن پرسشنامه کیفیت زندگی کاری لیندن همخوانی دارد. یکی از مزایای پرسشنامه کیفیت زندگی کاری معلمان به پرسشنامه کیفیت زندگی کاری والتون داشتن خرده مقیاس استرس شغلی است. استرس های محیط کاری می‌توانند به فشارهای روانی و افزایش آن، کاهش تمرکز فکر، حواس‌پرتی، اختلال در حافظه، تردید در انجام کارها، کاهش قدرت تصمیم‌گیری و نهایتاً پایین آمدن کیفیت زندگی کاری منجر شود. خرده مقیاس مزایای شغلی در پرسشنامه کیفیت زندگی کاری معلمان با خرده مقیاس پرداخت منصفانه و کافی پرسشنامه کیفیت زندگی کاری والتون همسوست، ولی پرسشنامه کیفیت زندگی کاری معلمان گویه‌های بیشتری دارد و علاوه بر میزان پرداختی دربردارنده سایر مزایای اجتماعی ـ اقتصادی نیز می‌شود و جامعیت بیشتری دارد. خرده‌مقیاس حمایت مدیران با خرده مقیاس حمایت اجتماعی سرپرست و همکاران در پرسشنامه کیفیت زندگی کاری لیندن همخوانی دارد. برداشت معلمان از برخی سیاست‌های سازمانی مثل افزایش مزایا و خدمات، ارتقا و آموزش این است که مدیران سازمان از آنها حمایت می‌کنند. احساس حمایت شدن، تعهد سازمانی و نگرش‌های شغلی آنها را بهبود بخشیده و انگیزش و بهره‌وری آنها را تقویت می‌کند. این خرده مقیاس با خرده مقیاس قانونمندی در محیط کار (والتون) تا حدی همسویی دارد. خرده مقیاس مشارکت مؤثر با خرده مقیاس انسجام اجتماعی در پرسشنامه کیفیت زندگی کاری والتون همسوست.
در برخی از پژوهش‌های مربوط به کیفیت زندگی کاری عامل رضایت شغلی یکی از مؤلفه‌های کیفیت زندگی کاری تأییده‌شده پژوهشگران است که در این پژوهش هم در قالب عامل نگرش شغلی وجود دارد [19، 20 ،7]. ابعاد توسعه شغلی [19-23]، مشارکت [27، 21 ،7]، توازن کار ـ زندگی «24 و 6»، مزایای شغلی «3، 25 و 26»، روابط اجتماعی و بین‌فردی [7، 23 ، 22] و ساختار و رهبری حمایت‌گرانه [27] نیز در پژوهش‌های پیشین وجود دارد و در این پژوهش به عنوان ابعاد کیفیت زندگی کاری معلمان ذکر شده‌اند. در یک پژوهش مروری، پرتکرارترین نشانه‌های کیفیت زندگی‌کاری را پاداش، پرداخت‌ها و مزایا و به دنبال آن توسعه حرفه‌ای، ارتباط، سلامتی و امنیت ذکر شده‌اند. بعد از آنها مهم‌ترین نشانه‌های کیفیت زندگی کاری، درگیر شدن مدیریت، هماهنگی بین کار و زندگی، رضایت شغلی و انگیزه کارکنان بود که در بیشتر پژوهش‌ها دیده شده است [28].
این پژوهش ضمن تهیه مقیاسی روا و پایا، با توجه به دیدگاه و بافت شغلی معلمان ایرانی، بر لزوم توجه به متغیرهای پژوهش (از جمله: حمایت مدیران، مشارکت مؤثر، توازن کار ـ خانواده، حمایت همسر، مزایای شغلی، استرس شغلی) و متغیرهای فردی (مثل: توسعه حرفه‌ای و نگرش‌های شغلی) به عنوان کانون‌هایی برای برنامه‌های ارتقای کیفیت زندگی کاری معلمان تأکید می‌کند.
درمجموع اعتبار و روایی مناسب پرسشنامه کیفیت زندگی کاری معلمان، توجه به شرایط شغلی و دیدگاه معلمان ایرانی در طراحی و ساخت آن پژوهشگران را قادر می‌سازد تا استفاده دقیق و مناسب‌تری از این مقیاس در گستره‌های پژوهشی داشته باشند. لازم به ذکر است که در کنار نقاط قوت این پرسشنامه باید به محدودیت‌های پژوهش نیز توجه داشت. هر‌چند در این پژوهش سعی شده که از نمونه معرف جمعیت معلمان در شهر کرج استفاده شود، ولی به دلیل این‌که نمونه آن فقط از شهرستان کرج انتخاب شده نمی‌توان نتایج آنها را به جامعه معلمان کشور تعمیم داد. بنابراین پیشنهاد می‌شود که این پرسشنامه در پژوهشی فراگیر در سطح کشور اجرا و خصوصیات روان‌سنجی آن برای معلمان کل کشور بررسی شود.
از دیگر محدودیت‌های پژوهش در‌نظر‌نگرفتن نقش متغیرهای جمعیت‌شناختی در کیفیت زندگی کاری معلمان و کم‌انگیز‌بودن آنها در زمینه مشارکت در کار پژوهشی بود. همچنین کمبود منابع پژوهشی و دردسترسنبودن پیشینه پژوهشی در زمینه مقیاس‌های کیفیت زندگی کاری معلمان ایرانی سبب شد تا مبنایی برای مقایسه وجود نداشته باشد.
پژوهشگر پیشنهاد می‌کند که در پژوهش‌های آینده به جای استفاده از مقیاس‌هایی که در کشورهای دیگر طراحی و تنظیم شده، و متناسب با فرهنگ آن کشورهاست، از پرسشنامه کیفیت زندگی کاری معلمان استفاده شود.
سپاسگزاری
از استادان بزرگوار دانشگاه خوارزمی تهران دکتر رسولی و دکتر حسنی، که در اجرای این پژوهش ما را همراهی کرده‌اند، صمیمانه تشکر و قدردانی می‌کنیم.
تعارض در منافع
بین نویسندگان هیچ‌گونه تعارضی در منافع وجود ندارد.
نوع مطالعه: پژوهشي |
موضوع مقاله:
سایر موارد
دریافت: 1397/7/6 | پذیرش: 1398/5/23 | انتشار الکترونیک: 1398/5/23
دریافت: 1397/7/6 | پذیرش: 1398/5/23 | انتشار الکترونیک: 1398/5/23
فهرست منابع
1. hang Z. Study of job satisfaction among elementary school teacher in Shanghais. Journal Articles; Reports Descriptive. 2007;40: 40- 46. [DOI:10.2753/CED1061-1932400505]
2. Danna K, Griffin RW. Health and well-being in the workplace: A review and synthesis of the literature. Journal of management. 1999 Jun;25(3):357-84. [DOI:10.1016/S0149-2063(99)00006-9]
3. Walton RE. Quality of working life: what is it. Sloan management review. 1973 Dec;15(1):11-21. [Article] [Google Scholar]
4. Van Laar D, Edwards JA, Easton S. The Work‐Related Quality of Life scale for healthcare workers. Journal of advanced nursing. 2007 Nov;60(3):325-33. [DOI:10.1111/j.1365-2648.2007.04409.x] [PMID]
5. Yang D, Lu J. Rural Teachers' Quality of Work Life (QWL) in China: The Case of Shanxi Province. Academic Journal of Interdisciplinary Studies. 2014 Jun 29;3(4):39. [DOI:10.5901/ajis.2014.v3n4p39]
6. Arif S, Ilyas M. Quality of work-life model for teachers of private universities in Pakistan. Quality Assurance in Education. 2013 Jul 5;21(3):282-98. [DOI:10.1108/QAE-Feb-2012-0006]
7. Naderlou M, Yaghmaei F. Quality of working life of teachers of students with exceptional school. Iranian Journal of Psychiatric Nursing. 2014 Jul 15;2(2):57-66. [Article] [Google Scholar]
8. Firestone WA, Rosenblum S. Building commitment in urban high schools. Educational Evaluation and Policy Analysis. 1988 Dec;10(4):285-99. [DOI:10.3102/01623737010004285]
9. Berg RV, Sleegers P. The innovative capacity of secondary schools: A Qualitative study. International Journal of Qualitative Studies in Education. 1996 Apr 1;9(2):201-23. [DOI:10.1080/0951839960090207]
10. Newmann FM, Rutter RA, Smith MS. Organizational factors that affect school sense of efficacy, community, and expectations. Sociology of education. 1989 Oct.62: 221-238. [DOI:10.2307/2112828]
11. Rosenholtz J , Reyes P. Teachers Workplace: The Social Organization of Schools.Educational Administration Quarterly. 1990;26: 407-411. [DOI:10.1177/0013161X90026004008]
12. Cohn MM. Teachers' Perspectives on the Problems of Their Profession: Implications for Policymakers and Practitioners. [Article] [Google Scholar]
13. Creswell J W, Plano Clark V L. Designing and conucting mixed methods research;2007.
14. Strauss A, Corbin J. Basics of qualitative research techniques. Thousand Oaks, CA: Sage publications; 1998. [Article] [Google Scholar]
15. Rahimi R. Envestigation QWL of facualty members of Isfahan University. Unpublished MA Dessertation of educational management. University of Isfahan, Iran;2006. [Google Scholar]
16. Jamshidi A. Envesigation QWL staff of govermental rehablitations centers of Tehran. Unpublished MA Dessertation of welfare scienses and rehabilitation university. Iran; 2000. [Google Scholar]
17. Hoseini M, Naderian M, Homai R, Mousavi Z .Relationship between QWL and organizational commitment in sport staff of Isfahan. Journal of management sport.2009;2:167-182. [Google Scholar]
18. Lawshe CH. A quantitative approach to content validity 1. Personnel psychology. 1975 Dec;28(4):563-75. [DOI:10.1111/j.1744-6570.1975.tb01393.x]
19. Rose RC, Beh L, Uli J, Idris K. Quality of work life: implications of career dimensions. Journal of Social Sciences. 2006;2(2):61-7. [DOI:10.3844/jssp.2006.61.67]
20. Swamy DR, Nanjundeswaraswamy TS, Rashmi S. Quality of work life: scale development and validation. International Journal of Caring Sciences. 2015 May 1;8(2):281. [Article] [Google Scholar]
21. Normala D. Investigating the relationship between quality of work life and organizational commitment amongst employees in Malaysian firms. International journal of business and management. 2010 Oct 1;5(10):75. [DOI:10.5539/ijbm.v5n10p75]
22. Reddy D M L , Reddy P D M. Comparative analysis of quality of work life among public and private sector bank employees. International Journal of Organizational Behaviour & Management Perspectives. 2014;2: 641-648. [Google Scholar]
23. Subhashini S, Gopal CR. Quality of work life among women employees working in garment factories in coimbatore district. Asia Pacific Journal of Research Vol: I Issue XII. 2013 Dec. [Google Scholar]
24. Bazaz JS, Pardakhtchi MH. Developing a model for the assessment of quality of work life in organizations. [Google Scholar]
25. Ellis N & Pompli A. "Quality of working life for nurses". Commonwealth Dept of Health and Ageing. Canberra;2002. [Google Scholar]
26. Almalki MJ, FitzGerald G, Clark M. Quality of work life among primary health care nurses in the Jazan region, Saudi Arabia: a cross-sectional study. Human resources for health. 2012 Dec;10(1):30. [DOI:10.1186/1478-4491-10-30] [PMID] [PMCID]
27. Crawford. Sharma N, Verma DS. Importance of Quality of Work Life in Small Scale industries for employees. International Journal of Latest Research in Science and Technology. 2013;2(2):153-6. [Google Scholar]
28. Ellah Mejbel AA, Almsafir MK, Siron R, Mheidi AS. The drivers of Quality of Working Life (QWL): A critical review. Australian journal of basic and applied sciences. 2013;7(10):398-405. [Article] [Google Scholar]
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
