پیام خود را بنویسید
دوره 7، شماره 2 - ( فصلنامه تخصصی انجمن ارگونومی و مهندسی عوامل انسانی ایران 1398 )                   جلد 7 شماره 2 صفحات 29-19 | برگشت به فهرست نسخه ها


XML English Abstract Print


Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:

Mahdavi N, Shafiee Motlagh M, Darvishi E. Implementation of Ergonomic Interventions using Participatory Program Method of PErforM. Iran J Ergon 2019; 7 (2) :19-29
URL: http://journal.iehfs.ir/article-1-530-fa.html
مهدوی ندا، شفیعی مطلق مسعود، درویشی ابراهیم. اجرای مداخلات ارگونومی با استفاده از برنامه‎ی مشارکتی به روش پرفورم. مجله ارگونومی. 1398; 7 (2) :19-29

URL: http://journal.iehfs.ir/article-1-530-fa.html


1- دانشجوی دوره دکتری رشته ارگونومی، دانشکده بهداشت، دانشگاه علوم‌پزشکی همدان، همدان، ایران
2- استادیار گروه مهندسی بهداشت حرفه‌ای، دانشکده بهداشت، دانشگاه علوم‌پزشکی همدان، همدان، ایران
3- استادیار گروه مهندسی بهداشت حرفه‌ای، مرکز تحقیقات بهداشت محیط، پژوهشکده توسعه سلامت، دانشگاه علوم‌پزشکی کردستان، سنندج، ایران ، darvishi.hse@gmail.com
متن کامل [PDF 810 kb]   (10448 دریافت)     |   چکیده (HTML)  (7976 مشاهده)
متن کامل:   (3539 مشاهده)
مقدمه

بر اساس قوانین داخلی و بین‌ المللی، میزان مواجهه کارکنان با ریسک فاکتورهای ارگونومی و اختلالات اسکلتی-عضلانی باید مدیریت شود ]2، 1[. برنامه کاری بسیاری از مشاغل، شامل وظایف دستی است که بارها فرد را در مواجهه با ریسک فاکتورهای ارگونومیک قرار داده است. در علم ارگونومی، هر فعالیت شغلی که فرد ملزم به استفاده از بدن برای حمل، بالا آوردن، پایین‌ بردن، هل‌ دادن، کشیدن، نگه‌ داشتن اشیاء، افراد و حیوانات باشد وظیفه دستی نام دارد. این وظایف طیف وسیعی از فعالیت‌ها شامل چیدن اشیاء در قفسه‌ها، کار در خطوط نوار نقاله یا واردکردن داده به رایانه تا حمل و جابه‌جایی بیمار و کار با ابزار مرتعش را شامل می‌شوند. برخی وظایف دستی خطرناک است و شاید در طولانی‌ مدت منجر به اختلالات اسکلتی-عضلانی شود. هنگامی این وظایف خطرناک محسوب می‌شوند که تکراری و با اعمال نیروی استاتیک همراه باشند، نیروی زیاد و ناگهانی به فرد وارد کنند، پوسچر فرد در اجرای آن، استاتیک و نامناسب باشد و فرد با ارتعاش مواجه شود که این عوامل موجب بروز تنش در بدن و درنتیجه آسیب بدنی در فرد می‌شوند.
براساس آمارهای بین‌المللی، کارکنان درگیر در مشاغل دستی (Manual Tasks) با اختلالات اسکلتی-عضلانی بسیاری مواجه می‌شوند ]5-3[؛ برای مثال 40 درصد از شکایات کارگری در کشور استرالیا، به آسیب‌های اسکلتی- عضلانی ناشی از وظایف دستی مربوط است ]5[ که به نظر می‌رسد این میزان شکایات کارگری ایران از اختلالات اسکلتی- عضلانی ناشی از وظایف دستی، به‌مراتب بیش از این مقدار باشد. راهکارهای پیشنهادی برای مدیریت ریسک فاکتورهای ایجادکننده اختلالات اسکلتی-عضلانی شامل شناسایی ریسک فاکتورها و ارزیابی آنها، کنترل مخاطرات و پیشگیری از آنها، آموزش، بهبود شرایط ارگونومیک محل کار، مدیریت پزشکی و مراقبت‌های بهداشتی مناسب برای کارگران آسیب‌دیده از اختلالات اسکلتی- عضلانی است ]2[.
یکی از مهم‌ترین و مؤثرترین رویکردهایی که بار ناشی از اختلالات اسکلتی-عضلانی در محیط‌های کاری را کاهش می‌دهد، ارگونومی مشارکتی یا Participative Ergonomics: PE است که با اقدامات مدیریتی مورد استفاده در چرخه‌های کیفیتی، دموکراسی صنعتی و کنترل‌های مشارکتی استفاده‌شده در کشورهای آسیایی، اروپایی و آمریکایی، وارد علم ارگونومی شده است ]8-6[. تکنیک‌ها و مدل‌های متنوعی برای ارگونومی مشارکتی وجود دارد که در برخی از آنها ارگونومیست یا آموزش‌دهنده به‌عنوان تسهیل‌کننده وارد برنامه می‌شود. در برخی دیگر نیز تمام مسئولیت بر عهده گروه‌ها و تیم‌های کاری است. تعهد و درک مدیریت، تأمین منابع موردنیاز برنامه‌های ارگونومی مشارکتی از سوی ارگونومیست و میزان پذیرش کارکنان از مفاهیم ارگونومی، نقشی اثرگذار در موفقیت‌های ارگونومی و بهبودهای حاصل از آن در محیط کاری دارند ]10، 9[. عنصر مشترک در همه برنامه‌های ارگونومی مشارکتی، ارتقای دانش و مهارت کارکنان در زمینه ارگونومی و مشارکت‌دادن آنان در پیشنهاد و اجرای مداخلات ارگونومی است.
از ضعف‌های رویکرد ارگونومی مشارکتی این است که به‌دلیل زمان‌بر بودن و نیاز به مشارکت کارکنان، گاهی مسیری ناکارآمد در ارائه راهکارهای کنترلی به شمار می‌آید و گاهی نیز راهکارهای ارائه‌شده، بهینه نیست ]11[. به هر حال ارگونومی مشارکتی برای داشتن محیط‌های کاری انسان‌محور ]12[ رویکردی اثربخش برای بهبود جو سازمانی ]13[ و راهی مفید برای اجتناب از اختلالات اسکلتی-عضلانی ناشی از وظایف دستی است که همواره تأیید می‌شود ]14[. یکی از روش‌های توصیه‌شده برای یافتن راهکارهای اثربخش در تعدیل مشکلات مربوط به اختلالات اسکلتی-عضلانی ناشی از کارهای دستی، «ارگونومی مشارکتی برای کارهای دستی» یا Participatory Ergonomics for Manual tasks: PErforM است. روش پرفورم مبتنی بر ارگونومی مشارکتی است که هدف آن دخیل‌کردن افراد در حل مشکلات خود در مشاغل دارای وظایف دستی است. این روش در بسیاری از صنایع از جمله تولیدات الکترونیکی و فلزی ]15[، تولید خودرو ]16[، فرآوری ]17[، ساختمان‌سازی ]18[، سیستم‌های مراقبت سلامتی ]20، 19[ و معادن زیرزمینی زغال‌سنگ ]14[ کاربرد دارد.
برنامه‌های ارگونومی مشارکتی متعددی در صنایع کشور اجرا شده‌اند، اما در بسیاری از مطالعات حاصل از آنها، این برنامه‌ها به‌صورت جعبه‌سیاهی هستند که اجرای آنها از سوی ارگونومیست‌ها یا مسئولان ایمنی و بهداشت صنایع با ابهامات فراوانی مواجه است؛ بنابراین معرفی روشی ساده که همه بتوانند در تمام محیط‌های کاری آن را اجرا کنند و از فواید ارگونومی مشارکتی بهره ببرند ضرورت دارد؛ از این‌رو در مطالعه حاضر، ضمن معرفی این برنامه مشارکتی (پرفورم) با هدف کاستن ابهامات موجود در فرایندهای اجرای ارگونومی مشارکتی (جعبه‌سیاه ارگونومی مشارکتی)، مراحل گام‌به‌گام اجرای برنامه پرفورم یا ارگونومی مشارکتی برای وظایف دستی در یک شرکت تولیدی در سال‌های 1396-1395 تشریح شده است. همچنین با ارائه چند مداخله ساده، کم‌هزینه و زودبازده، فواید حاصل از این برنامه در مدیریت ریسک فاکتورهای ارگونومیک یادآور وظایف دستی است. هدف اصلی اجرای این برنامه کاهش ریسک آسیب‌های مربوط به وظایف دستی کارکنان این شرکت تولیدی و آگاهی خوانندگان از چگونگی استقرار روش مشارکتی پرفورم در محیط‌های کاری است. در مطالعه حاضر استقرار سیستم ارگونومی مشارکتی پرفورم، از ارزیابی ریسک‌های ارگونومیک تا اجرای پیشنهادهای کنترلی و درس‌های آموخته‌شده به خوانندگان ارائه خواهد شد.

 
روش بررسی

محل اجرا
سازمان مدنظر در این مطالعه، یک شرکت تولید رزین، با حدود 100 نیروی انسانی است و در گروه صنایع شیمیایی عمودی دسته‌ بندی می‌شود. هدف از این برنامه تبیین و گسترش سامانه مدیریت ریسک و تحریک خلاقیت و تخیل کارکنان به کمک فرایندهای ارگونومی مشارکتی است؛ بنابراین بخشی از برنامه پرفورم اجراشده در یکی از خطوط آن با بیست کارگر (که آگاهانه در این برنامه شرکت داشتند)، در این مطالعه آمده است.
معرفی برنامه پرفورم
در این مطالعه، از روش پرفورم برای اجرای اهداف ارگونومی استفاده شد. ساختار پرفورم مبتنی بر اصول حاکم بر ساختار ارگونومی مشارکتی است. نهادهای توسعه‌دهنده این برنامه سازمان workplace health and safety Queensland و دانشگاه‌های University of Queensland و Curtin University of Technology هستند. در شکل 1 ساختار کلی پرفورم را مشاهده می‌کنید.

شکل 1. ساختار پرفورم

حذف وظایف دستی پرخطر همیشه از اهداف مهم ارگونومیست‌ها بوده است، اما این هدف همیشه امکان‌پذیر نیست و با تغییراتی هرچند کوچک می‌توان به تعدیل ریسک فاکتورهای ارگونومی وظایف دستی خطرناک اقدام کرد. اجرای موفق برنامه پرفورم برای مدیریت ریسک فاکتورهای ارگونومیک وظایف دستی، نیازمند آگاهی مناسب تیم‌های کاری از ارگونومی، اختلالات اسکلتی-عضلانی و ریسک فاکتورهای ایجادکننده آن است. با استقرار سیستم پرفورم، اعضای تیم خطرات ارگونومیک کار خود را شناسایی می‌کنند، به ‌کمک فرایند ارزیابی ریسک که لازمه پیشنهاد‌های کنترلی است به ساختار مدیریت ریسک کمک می‌کنند، به بیان و طرح‌ریزی چگونگی اجرای کنترل‌های بهبودی می‌پردازند و نحوه ارزیابی کنترل‌های پیشنهادی را مشخص می‌کنند. درنهایت در مواردی که مشکلات، پیچیده یا حل آنها دشوار باشد، تعهد مدیریت و کمک از متخصص ارگونومی خارج از سازمان راهگشا خواهد بود. در ادامه، مراحل اجرای برنامه پرفورم و نمونه‌هایی از مداخلات اجراشده منتج از این برنامه ارائه می‌شود.

گام‌های اجرای پرفورم
گام اول: تشکیل حلقه پرفورم، انتخاب قهرمان پرفورم و آموزش ساختار پرفورم
برای استقرار مناسب اجزای برنامه پرفورم، گروهی به نام حلقه پرفورم متشکل از مسئول ایمنی شرکت، مهندس خط، نماینده کارکنان درگیر در وظایف دستی، نماینده مدیریت، مسئول آموزش و مشاوران ارگونومی تشکیل شد. از آنجا که کارکنان آموزش‌دیده (Training Workers) که با وظایف دستی پرخطر در محیط کاری و ساختار مدیریت ریسک آشنا هستند، عنصر کلیدی در این برنامه به شمار می‌روند، به کمک مشاور ارگونومی، آموزش‌هایی در سطح حلقه پرفورم و کارکنان ارائه شد. در پایان این گام، حلقه پرفورم و کارکنان به‌طور کامل از ساختار پرفورم، اختلالات اسکلتی-عضلانی و ریسک فاکتورهای آن، روش‌های شناسایی و ارزیابی ریسک فاکتورهای ارگونومیک در کارهای دستی، مداخلات ارگونومی و ارزیابی آنها و نیز تعهدات زمانی و مالی لازم برای اجرای پرفورم آگاهی یافتند.
همچنین از میان اعضای حلقه، فردی که امین مدیریت و کارکنان بود، به‌عنوان قهرمان پرفورم انتخاب شد. اجرای برنامه پرفورم، علاوه بر تعهد مدیریت و تخصیص منابع زمانی و انسانی از سوی وی، نیازمند تعهد پررنگ قهرمان پرفورم (مسئول ایمنی شرکت) برای جلب مشارکت مدیران و کارکنان بخش‌ها به‌طور هم‌زمان است.
گام دوم: غربالگری خطوط/ مشاغل
در این گام، مشاور ارگونومی با بررسی سوابق پزشکی و مستندات ثبت‌شده در حوزه ارگونومی، همچنین به‌دنبال بازدیدهای کارگاهی بخش‌ها یا مشاغل، بیشترین آسیب یا ریسک فاکتور ارگونومی شناسایی و اولویت‌بندی می‌شود و کارکنان آن بخش‌ها یا مشاغل به‌عنوان جامعه هدف وارد برنامه پرفورم می‌شوند. در قالب بازدیدهای میدانی، به‌منظور مستندسازی وظایف دستی پرخطر و استفاده از این مستندات در ارزیابی‌های ارگونومیک و جلسه‌های آموزشی، با کسب مجوزهای سازمانی، فیلم‌برداری یا عکس‌برداری از وظایف خطرناک نیز صورت گرفت.
گام سوم: آموزش پرفورم به شاغلان دارای وظایف دستی خطرناک
در گام سوم، اجزای برنامه پرفورم به اشکال مختلف از جمله بازدیدهای میدانی و برنامه‌های آموزشی برای کارکنان، معرفی و شرح داده شد. با اجرای برنامه‌های آموزشی کلاسی و محوطه‌ای، تیم‌های کاری دانش کافی را درباره ساختار مدیریت ریسک آسیب‌های ناشی از وظایف دستی به دست آوردند و با ریسک فاکتورهای ارگونومیک در وظایف دستی خطرناک (اعمال نیرو، پوسچرهای نامناسب، ارتعاش، تکراری‌بودن وظایف و بازه زمانی طولانی) آشنا شدند. همچنین ابزارهای ارزیابی ریسک از جمله من‌ترا نیز به آنها معرفی شد ] 14[.
گام چهارم: شناسایی و ارزیابی ریسک فاکتورهای ارگونومیک مشاغل دستی
پس از برگزاری جلسه‌های آموزشی، تیم‌های کاری تشویق شدند تا به‌ شکلی عملی در محیط کار واقعی، وظایف دستی خطرناک و ریسک فاکتورهای ارگونومیک محیط کاری را شناسایی کنند و پس از ارزیابی آنها با استفاده از ابزار مورد نظر، مسئول ایمنی و بهداشت شرکت را مطلع کنند. با در اختیار قرار دادن دانش و مهارت‌های ارگونومی مناسب به تیم‌های کاری و نشان‌دادن اهمیت حفظ سلامتی آنان برای مدیریت، کارکنان آموزش‌دیده بهترین شناساگران وظایف دستی خطرناک خواهند بود.
ارزیابی ریسک وظایف دستی در روش پرفورم با استفاده از نسخه ساده‌شده من‌ترا انجام شد. با این ابزار می‌توان به نواحی مختلف بدن، با استفاده از شاخص پنج‌نقطه‌ای، به ریسک فاکتورهای ارگونومی (اعمال نیرو، پوسچر نامناسب، ارتعاش، تکرار و بازه زمانی طولانی) نمره‌ داد. در شکل 2 نمونه‌ای از فرم ارزیابی ManTRA را مشاهده می‌کنید.
 

شکل 2. نمونه‌ای از فرم‌های
ManTRA استفاده‌شده در این برنامه

گام پنجم: شناسایی نقاط بالقوه دارای ریسک فاکتورهای ارگونومیک و نواحی بدنی درگیر
ارزیابی منتج از روش ManTRA که تیم‌های کاری کارکنان برای وظایف دستی مختلف انجام داده بودند، اطلاعاتی درمورد نواحی متأثر و نیز شدت هریک از ریسک فاکتورهای ارگونومیک وظایف دستی را در اختیار مسئول ایمنی و بهداشت کارخانه قرار داد. در مرحله بعد، مسئول ایمنی وظایف دستی خطرناکی را که بیشترین نواحی درگیر و بیشترین ریسک فاکتور ارگونومی را براساس روش ManTRA داشتند، به‌عنوان وظایف دستی دارای اولویت برای مداخله تعیین و به اطلاع عموم رساند.
گام ششم: آموزش مداخلات بهبودی به تیم‌های کاری و گردآوری مداخلات پیشنهادی
طی جلسه‌های جدید آموزشی، تیم‌های کاری با انواع مداخلات ارگونومی (کنترل‌های بهبودی) و سلسله‌مراتب کنترل‌ها و سازوکارهای اجرایی آنها آشنا شدند. در گام بعد، از تیم‌های کاری خواسته شد ایده‌های ناب و خلاقانه خود را که فکر می‌کنند یک یا چند ریسک فاکتور ارگونومی را در یک یا چند وظیفه دستی شغلشان تعدیل می‌کند، ارائه دهند و درباره آن بحث کنند. به‌منظور گردآوری و انتخاب بهترین ایده مداخلاتی نیز از ابزار دات‌موکراسی استفاده شد.
دات‌موکراسی روشی ساده، خلاقانه و قوی برای رسیدن به اتفاق‌نظری عمومی در تصمیم‌های سازمانی است ]21[. در این روش کارکنان بدون هیچ محدودیتی ایده‌های مداخلاتی خود را در جعبه ایده که بالای فرم قرار دارد یادداشت می‌کنند و در معرض عموم قرار می‌دهند (روی دیوار یا روی میزهای موجود در محل). سپس هریک از آنها با خواندن ایده‌های مداخلاتی جمع‌آوری‌شده، نظر خود را درباره سطح موافقت با هریک از ایده‌ها، با پرکردن تنها یک دایره بیان می‌کنند. هرچه افراد با ایده نوشته‌شده موافق‌تر باشند، شکلک‌های خوشحال‌تر را در نظر می‌گیرند و دایره زیر آن را پر می‌کنند. هرچه مخالف ایده ارائه‌شده باشند، دایره‌های زیر شکلک‌های بدحال‌تر را پر می‌کنند (شکل 3).


شکل 3. فرم استفاده‌شده در روش دات‌موکراسی

در ادامه، کارکنان در دو مربع پایین فرم، قوت‌ها و ضعفهای ایده پیشنهادی را بیان کردند و با در نظر گرفتن امضای خود در بخش راست فرم، نظردهی درمورد ایده را پایان دادند؛ بنابراین با استفاده از دات‌موکراسی نه‌تنها امکان کسب ایده‌های پیشنهادی فراهم می‌شود، بلکه کارکنان و حلقه پرفورم به نقد و بررسی این ایده‌ها می‌پردازند (شکل 4). هدف دات‌موکراسی جلب پیشنهاد‌های کارکنان به‌صورت مشارکتی است. دات‌موکراسی روش انتخابی حلقه پرفورم برای گردآوری مداخلات بهبودی است و از ابزارهای اصلی پرفورم محسوب نمی‌شود.
 

شکل 4. نمایی از اجرای روش دات‌موکراسی برای رسیدن به بهترین کنترل‌های بهبودی در برنامه پرفورم

گام هفتم: تعیین بهترین مداخله و اجرای آن
اعضای حلقه پرفورم پس از جمع‌بندی تمام ایده‌های مداخله‌ای و نقدهای صورت‌گرفته بر آن (با تمرکز بر پیشنهاد‌هایی که بیشترین رأی را دارند)، راهکارهای کنترلی با کمترین هزینه و بهترین اثربخشی را انتخاب کردند و به‌صورت اطلاعیه‌ای مکتوب به اطلاع همه اعضای شرکت تولیدی رساندند. همچنین قهرمان پرفورم، مفاد جلسه و نتایج شبیه‌سازی وظایف دستی خطرناک و مداخلات پیشنهادی را در CATIA مدیریت کرد تا منابع مالی و زمانی مورد نیاز تأمین شود. حلقه پرفورم هماهنگی‌های لازم را برای کنترل‌های بهبودی صورت داد و واحد مهندسی نیز به اجرای راهکارهای منتخب پرداخت و موظف بود اجرای پیشنهاد‌های کنترلی را پیگیری و به‌طور مستمر پایش کند.
گام هشتم: پایش
 پس از اجرای مداخلات بهبودی، به‌منظور اطمینان از مناسب‌بودن و قابلیت پذیرش این مداخلات از سوی کارکنان، از آنان خواسته شد با استفاده از روش ManTRA بار دیگر به ارزیابی بپردازند. درنهایت قهرمان پرفورم، باید نتایج این ارزیابی مجدد را که نمایانگر رضایت نسبی کارکنان از کاربست مداخلات پیشنهادی (تا زمان تأمین هزینه‌های موردنیاز برای خرید تجهیزات کمک باربری) بود، به اطلاع عموم برساند. چرخه فعالیت‌های پرفورم از شناسایی و ارزیابی تا اجرای مداخلات همواره تکرار می‌شود تا در حد امکان بتوان ریسک فاکتورهای ارگونومیک وظایف دستی خطرناک را تعدیل و مدیریت کرد.


یافته ها

نتایج شناسایی ریسک فاکتورهای ارگونومیک و مشاغل دستی خطرناک
در پایان دور اول اجرای برنامه پرفورم، هل‌دادن پالت‌های حاوی کیسه 800 کیلوگرمی (دو بار در هر شیفت کاری 8 ساعته) و شارژ ماشین‌آلات با کیسه‌های 25 کیلوگرمی روی پالت (دو بار در هر شیفت و هر بار حداقل 60 دقیقه)، خطرنا‌ک‌ترین وظایف دستی در این بخش شرکت شناسایی شدند. در شکل 5 نمونه‌ای از این دو وظیفه دستی خطرناک آمده است.
 

شکل 5. نمونه‌ای از وظایف دستی خطرناک شناسایی‌شده از سوی تیم‌های کاری

همچنین برای درک بهتر مدیریت و حلقه پرفورم از این وظایف، این دو وظیفه در محیط CATIA شبیه‌سازی شد و نتایج حاصل از تجزیه‌ و تحلیل‌های بیومکانیکی و ارگونومیکی به اطلاع آنها رسید. در شکل 6، نمونه‌ای از تصاویر شبیه‌سازی برای دو وظیفه خطرناک شناسایی‌شده در محیط CATIA آمده است.


شکل 6. شبیه‌سازی دو وظیفه دستی خطرناک در محیط
 CATIA

نتایج شناسایی نقاط بالقوه و نواحی بدنی درگیر در وظایف دستی خطرناک
ارزیابی برگرفته از روش ManTRA، نواحی متأثر بدنی را به کمک دست‌ها، شانه‌ها و بخش پایینی کمر تعیین کرد.
مداخلات ارگونومیک منتخب با استفاده از روش دات‌موکراسی
پیشنهاد‌های جمع‌آوری‌شده به روش دات‌موکراسی که افزون بر به‌صرفه‌بودن، بیشترین توافق عمومی را برای بهبود دو وظیفه دستی خطرناک شناسایی‌شده کسب کردند شامل دو مورد زیر است:
1. شارژ ماشین‌آلات با کیسه‌های 25 کیلوگرمی قرارگرفته روی پالت به‌صورت گروهی؛
2. هل‌دادن و کشیدن (جابه‌جایی بار) پالت‌های 800 کیلوگرمی به‌صورت گروهی.
در شکل 7، تصاویری از اجرای شبیه‌سازی و واقعی مداخلات پیشنهادی برای این دو وظیفه خطرناک آمده است.
 

شکل 7. اجرای شبیه‌سازی و واقعی دو مداخله پیشنهادی برای دو وظیفه دستی خطرناک


پایش اثربخشی مداخلات حاصل از برنامه ارگونومی مشارکتی
در شکل 8، نمونه‌ای از بهبودهای حاصل از اجرای این برنامه برای دو وظیفه خطرناک شناسایی‌شده، با استفاده از فرم‌های ManTRA آمده است. با اجرای پرفورم در وظیفه شارژ ماشین‌آلات با کیسه‌های 25 کیلوگرمی، میزان حرکات تکراری در ناحیه دست (H)، کمر (LB) و شانه (S)، از ناحیه 5 به ناحیه 4 کاهش یافته‌ است. همچنین در وظیفه هل‌دادن و کشیدن (جابه‌جایی بار) پالت‌های 800 کیلوگرمی، میزان اعمال نیروی کمر، شانه و دست به‌ترتیب از ناحیه‌های 5، 4 و 4 به ناحیه 3 رسیده است.

شکل 8. ارزیابی به روش ManTRA، قبل (خودکارهای رنگی) و بعد از (ماژیک قرمز) مداخله بهبودی حاصل از برنامه ارگونومی مشارکتی پرفورم

 
بحث

در این مطالعه، برنامه پرفورم که مبتنی بر مشارکت برای مدیریت ریسک فاکتورهای ارگونومی مشاغل دارای وظایف دستی است، معرفی و استفاده شد. هدف اصلی اجرای این برنامه، ارتقای دانش ارگونومی کارکنان، جلب مشارکت آنان در شناسایی، ارزیابی و ارائه راه‌کارهای بهبودی و به‌طورکلی مدیریت ریسک فاکتورهای ارگونومی بود.
بسیاری از پژوهشگران از جملهStraker  و همکاران، از «برنامه پرفورم» در محیط‌های مختلف کاری دارای وظایف دستی خطرناک استفاده کردند ]22، 14[ و به بررسی اثربخشی برنامه پرفورم برای کاهش ریسک آسیب‌های ارگونومیک مرتبط با وظایف دستی پرداختند. بر این اساس، شرکت‌ها و صنایعی که این برنامه را اجرا کردند، کاهش معنی‌دارتری در ریسک وظایف دستی و تطابق بیشتری با قوانین لازم‌الاجرای ارگونومی داشتند ]22[.
ارگونومی مشارکتی با دخیل‌کردن کارگران در توسعه و اجرای تغییرات محیط کار، سعی در ارتقای بهره‌وری و مدیریت ریسک فاکتورهای ارگونومیک محیط‌های کاری دارد ]23[. تعدیل ریسک فاکتورهای ارگونومیکی مانند وظایف تکراری و اعمال نیروی زیاد در دو وظیفه خطرناک دستی، حاصل چرخه ابتدایی این برنامه بود. نتایج این مطالعه مبنی بر کسب مداخلات بهبودی از سوی کارکنان و مفیدبودن ارگونومی مشارکتی با مطالعات پیشین ]24-28، 13[ هم‌راستا بوده است.Cervai  و همکاران، تأثیر مثبت مداخلات ارگونومی مشارکتی در رضایت شغلی را بررسی کردند ]29[. اثربخشی برنامه‌های ارگونومی مشارکتی در بهبود شرایط حمل دستی بار ]30، 25[، طراحی تجهیزات محیط کار ]25، 24[، محیط فیزیکی کار و برنامه‌ریزی مدیریت کار ]24[ نیز تأیید شده است، اما به عقیده Rivilis و همکاران، تأثیر مداخلات ارگونومی مشارکتی بر سلامتی کارکنان قطعی نیست ]26[. با توجه به دستی‌بودن وظایف کارکنان در این واحد تولیدی، تعدیل این دو ریسک فاکتور جسمانی، یعنی نتیجه یک برنامه مشارکتی منطقی به نظر می‌رسد.
در بسیاری از مطالعات حوزه ارگونومی مشارکتی، پژوهشگران به‌شکلی شفاف برنامه‌های اجراشده خود را شرح نداده‌اند ]28، 26[. فرایندهای ارگونومی مشارکتی نیز در جعبه‌ای سیاه یا Black Box قرار دارند ]31[؛ بنابراین مراحل اجرا و گاهی ابزار مورد استفاده آنها در اجرای برنامه مشارکتی با شفافیت کمی همراه است و در بیشتر مواقع، قابلیت استفاده مجدد در دیگر محیط‌ها را ندارد؛ به همین دلیل در مطالعه حاضر با شرح گام‌به‌گام و معرفی تک‌تک ابزارهای استفادهشده، از ابهامات موجود در فرایندهای ارگونومی مشارکتی کاسته شد. مطالعه حاضر کاستی‌ها و محدودیت‌هایی دارد که مهم‌ترین آنها نبود همکاری‌های مناسب مدیریتی، بازه زمانی کوتاه مداخلات و اندازه‌گیری‌های بعد از آن و جمعیت محدود دخیل در برنامه است. به نظر می‌رسد با تعهد بیشتر مدیریت، صرف زمان طولانی‌تر برای عادت به مداخلات و دخیل‌کردن افراد بیشتر، نتایج پایدار مداخلات ارگونومی مشارکتی مشهودتر خواهد بود. به‌عنوان اصلی پذیرفته‌شده در برنامه‌های مشارکتی، تعهد، درک مدیریت و تأمین منابع مختلف در موفقیت‌های ارگونومی مشارکتی و بهبودهای حاصل از آن در محیط کاری تأثیرگذار است ]10، 9[. مهم‌تر آنکه کارکنان باید این تعهد مدیریت را درک و به‌وضوح مشاهده کنند. در این مطالعه، نتایج چرخه‌ای از برنامه پرفورم مستند شده است؛ در حالی‌ که به نظر می‌رسد، موفقیت مداخلات طولانی‌ مدت که کارگران به آن عادت کرده‌اند بیشتر، و بر سلامتی و روحیه کارکنان مؤثرتر است؛ برای مثال در مطالعهVincent  و همکاران مانند مطالعه حاضر، بیشتر مداخلات در راستای اهداف میکرو ارگونومی (تغییر و اصلاح ابزار و تجهیزات، روشنایی و تهویه) برای اثرگذاری بیشتر، نیازمند گذشت زمان (حداقل یک‌ سال) هستند ]27[؛ بنابراین پیشنهاد می‌شود در مطالعات آتی علاوه بر جلب تعهد مدیریت با روش‌های مناسب و درگیر‌کردن کارکنان بیشتر، زمان تطابق با مداخلات طولانی‌تری در نظر گرفته شود.

باید توجه داشت که ثبت مستندات مربوط به موفقیت یا شکست هر مرحله، گامی مهم در برنامه پرفورم است. در ادامه به برخی درس‌های آموخته‌ شده از اجرای این برنامه اشاره می‌شود.
  • آگاهی مناسب مدیریت سازمان از هزینه‌های مالی و روانی مربوط به غرامت‌های کارگری و فواید کاهش مواجهه کارکنان با ریسک فاکتورهای ارگونومیک در مشاغل دارای وظایف دستی خطرناک، یکی از تسهیل‌کننده‌ترین ابزارهای بهبود شرایط ارگونومی محیط‌های کاری است.
  • آگاه‌کردن مدیران و کارکنان درگیر در وظایف دستی خطرناک از رابطه میان ریسک فاکتورهای ارگونومیک و اختلالات اسکلتی-عضلانی، از مهم‌ترین اهرم‌ها برای جلب مشارکت افراد در برنامه پرفورم است.
  • براساس مستندات مربوط به ارزیابی ریسک و پیشنهاد‌های کنترلی، پس از یک دوره آموزشی کوتاه و در اختیار داشتن ابزار مناسب، کارکنان می‌توانند ریسک وظایف کاری و تولید بالقوه گزینه‌های کنترلی را ارزیابی کنند.
  • استفاده از تصاویر ویدئویی فرایندهای کاری مشابه با فرایندهای کاری شرکت تحت مطالعه، در دوره آموزشی و نیز آموزش عملی در محیط واقعی، راهی مؤثر برای انتقال مهارت‌ها و دانش‌های مورد نیاز پرفورم به کارکنان است و موجب افزایش انگیزه و توجه کارکنان هنگام دوره آموزشی می‌شود.
  • کارکنان و حلقه پرفورم به‌راحتی ابزار ارزیابی و مدیریت ریسک پرفورم یا همان ManTRA را به کار می‌برند و آن  را درک می‌کنند.
  • افراد حلقه پرفورم می‌توانند پیشنهاد‌های بهبودی را با توجه به الزامات و محدودیت‌های زمانی، مکانی و مالی شرکت اولویت‌بندی کنند.
  • به ‌دلیل سطح بالای تولیدات و سفارش‌ها، گاهی اجرای برنامه‌های آموزش پرفورم با تأخیر مواجه می‌شود و گاهی نیز برخی کارکنان حضور ندارند. بی‌شک مشارکت مؤثرتر کارکنان اثربخشی این برنامه را ارتقا می‌دهد.
  • خطرات شغلی غیرارگونومیک در شرکت، مانند دمای بسیار بالای محیط، سطح صدای آزاردهنده، مواجهه با بخارهای مواد شیمیایی و... عواملی هستند که گاهی اهمیت لزوم اجرای کنترل‌های پیشنهادی را در راستای ارگونومی کاهش می‌دهند.
  • ضعف نسبی در جو مشارکتی و تجربه ناکافی برخی کارکنان در مشارکت، برخی مراحل را با دشواری همراه می‌کند.
  • در برخی موارد، راهکارهای زمان‌بر موجب احساس نارضایتی در کارکنان می‌شود؛ بنابراین بر کنترل‌های زود بازده (حتی اگر ریسک فاکتورهای بزرگ وظایف دستی را از بین نبرند) تأکید می‌شود.
  • حضور قهرمان سایت در همه برنامه‌های مشارکتی امری ضروری و مؤثر است. همچنین توصیه می‌شود قهرمان پرفورم، فردی آگاه به اصول ارگونومی و تأثیرگذار بر مدیریت و کارکنان به‌شکلی دوسویه باشد.
  • توصیه می‌شود پاداش انگیزشی برای تیم‌های کاری که بهترین پیشنهاد را ارائه داده‌اند در نظر گرفته شود تا علاوه بر انگیزش مقطعی، با ایجاد احساس مالکیت در افراد، کاربست و نگهداشت‌پذیری پیشنهاد‌های ارائه‌شده و اشتیاق افراد برای ارائه ایده‌های آتی نیز افزایش یابد.
  • توصیه می‌شود پیش از اجرای پیشنهاد‌های اولویت‌دار، به ایمنی مواد استفادهشده، هزینه واقعی و خطوط راهنمای شغلی و سلامتی شرکت توجه کافی شود.

 
نتیجه گیری

برنامه ارگونومی مشارکتی پرفورم، ظرفیت بسیاری در تولید راه‌حل‌های کنترلی اثربخش و کاربردی برای وظایف خطرناک دستی دارد، اما دسترسی به این نیروی بالقوه، نیاز مبرمی به افزایش دانش ارگونومی تیم‌های کاری و تعهد قوی مدیریت دارد؛ بنابراین پیشنهاد می‌شود برنامه‌های ارگونومی مشارکتی در آینده بر چگونگی جلب تعهد قوی‌تر مدیریت و توجه به زمان تطابق بیشتر برای بررسی اثربخشی مداخلات، تمرکز داشته باشند.
 
سپاسگزاری

نویسندگان از کارگران و مدیران زحمتکش شرکت صنایع شیمیایی مذکور به‌دلیل همکاری در این مطالعه کمال تشکر را دارند.

 
تعارض در منافع

میان نویسندگان هیچ‌گونه تعارضی در منافع وجود ندارد.

 
نوع مطالعه: مروری |
دریافت: 1397/5/3 | پذیرش: 1398/4/17 | انتشار الکترونیک: 1398/8/20

فهرست منابع
1. Dul J, De Vlaming PM, Munnik MJ. A review of ISO and CEN standards on ergonomics. International Journal of Industrial Ergonomics. 1996 Mar 1;17(3):291-7. [DOI:10.1016/0169-8141(95)00068-2]
2. American Conference on Governmental Industrial Hygienists. Thresholds limit values and biological indexes. New York: ACGIH; 2010.
3. Dempsey PG, Hashemi L. Analysis of workers' compensation claims associated with manual materials handling. Ergonomics. 1999 Jan 1;42(1):183-95. [DOI:10.1080/001401399185883] [PMID]
4. Muggleton JM, Allen R, Chappell PH. Hand and arm injuries associated with repetitive manual work in industry: a review of disorders, risk factors and preventive measures. Ergonomics. 1999 May 1;42(5):714-39. [DOI:10.1080/001401399185405] [PMID]
5. NOHSC. Compendium of workers' compensation statistics, Australia 1996-97. NOHSC; 1998. https://www.safeworkaustralia.gov.au/collection/australian-workers-compensation-statistics
6. Brown O. On the relationship between participatory ergonomics, performance and productivity in organisational systems. The Ergonomics of Manual Work. 1993:495-8.
7. Jensen PL. Can participatory ergonomics become'the way we do things in this firm'-The Scandinavian approach to participatory ergonomics. Ergonomics. 1997;40(10):1078-87. [DOI:10.1080/001401397187612]
8. Noro K. Concepts, methods and people. Participatory ergonomics. 1991:3-29.
9. Haims MC, Carayon P. Theory and practice for the implementation of 'in-house', continuous improvement participatory ergonomic programs. Applied ergonomics. 1998 Dec 4;29(6):461-72. [DOI:10.1016/S0003-6870(98)00012-X]
10. Laing A, Frazer M, Cole D, Kerr M, Wells R, Norman R. Study of the effectiveness of a participatory ergonomics intervention in reducing worker pain severity through physical exposure pathways. Ergonomics. 2005 Feb 1;48(2):150-70. [DOI:10.1080/00140130512331325727] [PMID]
11. Wilson JR. Solution ownership in participative work redesign: The case of a crane control room. International Journal of Industrial Ergonomics. 1995 May 1;15(5):329-44. [DOI:10.1016/0169-8141(94)00080-M]
12. Imada A. Participatory Ergonomics: a strategy for creating human-centred work. Journal of Science of Labour. 2000 Mar;76(3 Pt 2):25-31.
13. Maciel R. Participatory ergonomics and organizational change. International Journal of Industrial Ergonomics. 1998 Nov 1;22(4-5):319-25. [DOI:10.1016/S0169-8141(97)00084-X]
14. Burgess-Limerick R, Straker L, Pollock C, Dennis G, Leveritt S, Johnson S. Implementation of the Participative Ergonomics for Manual tasks (PErforM) programme at four Australian underground coal mines. International Journal of Industrial Ergonomics. 2007 Feb 1;37(2):145-55. [DOI:10.1016/j.ergon.2006.10.008]
15. St-Vincent M, Lortie M, Chicoine D. Participatory ergonomics training in the manufacturing sector and ergonomic analysis tools. Relations industrielles/Industrial Relations. 2001;56(3):491-515. [DOI:10.7202/000080ar]
16. Halpern CA, Dawson KD. Design and implementation of a participatory ergonomics program for machine sewing tasks. International journal of industrial ergonomics. 1997 Dec 1;20(6):429-40. [DOI:10.1016/S0169-8141(96)00070-4]
17. Moore JS, Garg A. Participatory ergonomics in a red meat packing plant, Part I: Evidence of long-term effectiveness. American Industrial Hygiene Association Journal. 1997 Feb 1;58(2):127-31. [DOI:10.1080/15428119791012964]
18. De Jong AM, Vink P. The adoption of technological innovations for glaziers; evaluation of a participatory ergonomics approach. International Journal of Industrial Ergonomics. 2000 Jul 1;26(1):39-46. [DOI:10.1016/S0169-8141(99)00061-X]
19. Bohr PC, Evanoff BA, Wolf LD. Implementing participatory ergonomics teams among health care workers. American Journal of Industrial Medicine. 1997 Sep;32(3):190-6. https://doi.org/10.1002/(SICI)1097-0274(199709)32:3<190::AID-AJIM2>3.0.CO;2-1 [DOI:10.1002/(SICI)1097-0274(199709)32:33.0.CO;2-1]
20. Evanoff BA, Bohr PC, Wolf LD. Effects of a participatory ergonomics team among hospital orderlies. American journal of industrial medicine. 1999 Apr;35(4):358-65. https://doi.org/10.1002/(SICI)1097-0274(199904)35:4<358::AID-AJIM6>3.0.CO;2-R [DOI:10.1002/(SICI)1097-0274(199904)35:43.0.CO;2-R]
21. Diceman J. Dotmocracy Handbook: A simple tool to help large groups find agreement2010.
22. Straker L, Burgess-Limerick R, Pollock C, Egeskov R. A randomized and controlled trial of a participative ergonomics intervention to reduce injuries associated with manual tasks: physical risk and legislative compliance. Ergonomics. 2004 Feb 5;47(2):166-88. [DOI:10.1080/00140130310001617949] [PMID]
23. Burgess-Limerick R. Participatory ergonomics: evidence and implementation lessons. Applied Ergonomics. 2018 Apr 1;68:289-93. [DOI:10.1016/j.apergo.2017.12.009] [PMID]
24. Kogi K. Participatory methods effective for ergonomic workplace improvement. Applied ergonomics. 2006 Jul 1;37(4):547-54. [DOI:10.1016/j.apergo.2006.04.013] [PMID]
25. Kogi K. Facilitating participatory steps for planning and implementing low-cost improvements in small workplaces. Applied ergonomics. 2008 Jul 1;39(4):475-81. [DOI:10.1016/j.apergo.2008.02.017] [PMID]
26. Rivilis I, Van Eerd D, Cullen K, Cole DC, Irvin E, Tyson J, Mahood Q. Effectiveness of participatory ergonomic interventions on health outcomes: a systematic review. Applied ergonomics. 2008 May 1;39(3):342-58. [DOI:10.1016/j.apergo.2007.08.006] [PMID]
27. St-Vincent M, Bellemare M, Toulouse G, Tellier C. Participatory ergonomic processes to reduce musculoskeletal disorders: summary of a Quebec experience. Work. 2006 Jan 1;27(2):123-35.
28. Van Eerd D, Cole D, Irvin E, Mahood Q, Keown K, Theberge N, Village J, St. Vincent M, Cullen K. Process and implementation of participatory ergonomic interventions: a systematic review. Ergonomics. 2010 Oct 1;53(10):1153-66. [DOI:10.1080/00140139.2010.513452] [PMID]
29. Cervai S, Polo F. The impact of a participatory ergonomics intervention: the value of involvement. Theoretical Issues in Ergonomics Science. 2018 Jan 2;19(1):55-73. [DOI:10.1080/1463922X.2016.1274454]
30. de Jong AM, Vink P. Participatory ergonomics applied in installation work. Applied ergonomics. 2002 Sep 1;33(5):439-48. [DOI:10.1016/S0003-6870(02)00033-9]
31. Saunders RP, Evans MH, Joshi P. Developing a process-evaluation plan for assessing health promotion program implementation: a how-to guide. Health promotion practice. 2005 Apr;6(2):134-47. [DOI:10.1177/1524839904273387] [PMID]

ارسال نظر درباره این مقاله : نام کاربری یا پست الکترونیک شما:
CAPTCHA

ارسال پیام به نویسنده مسئول


بازنشر اطلاعات
Creative Commons License این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است.

کلیه حقوق این وب سایت متعلق به مجله ارگونومی می باشد.

طراحی و برنامه نویسی : یکتاوب افزار شرق

© 2024 CC BY-NC 4.0 | Iranian Journal of Ergonomics

Designed & Developed by : Yektaweb